Zoutkamp is ontstaan vanuit een militaire vesting. Rond 1580 werd de schans ‘Soltkamp’ aangelegd op de plaats waar het Reitdiep in de Lauwerszee uitmondde. Enkele jaren later werd deze schans omgebouwd tot een vesting met drie bastions. De landzijde van de vesting werd verdedigd door een wal, gracht en de drie bastions. De westzijde lag tegen de Reitdiepdijk, die aan beide zijden met een ruime boog op de vestingwal aansloot. Aan het begin van de zeventiende eeuw is de vesting nog verbeterd, maar in de daaropvolgende decennia raakte de vesting in onbruik en verval. In de achttiende eeuw is de omwalling teruggebracht tot een kleine schans.
Identiteit Zoutkamp
De vesting is niet meer en het karakter van het vissersdorp is in de loop van de eeuwen veranderd. De afsluiting van de Lauwerszee in 1969 vormde daarbij een dieptepunt. Veel bedrijvigheid verhuisde naar Lauwersoog. De overheid heeft toen beloofd het dorp voor dit verlies te compenseren. Diverse projecten zijn uitgevoerd om Zoutkamp blijvend te herinneren aan haar verbondenheid met de visserij.
Wat nooit meer terugkomt, is de karakteristieke visserijsfeer die er tot begin jaren zeventig heerste. In het streven naar woningverbetering is een groot deel van het oude dorpshart verdwenen; de kleine vissershuisjes zijn afgebroken. Een deel is naar het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen verhuisd. Enkele smalle straatjes zijn op deze manier definitief uit het dorpsbeeld verdwenen. Hierdoor is Zoutkamp een belangrijk deel van haar identiteit kwijtgeraakt.
Markante hoogteverschillen
De plannen voor de vestingstructuur zijn uitgewerkt in het plan ‘Hervisualisering Vestingstructuur Zoutkamp’. Het plan, opgesteld door ingenieursbureau Oranjewoud, is gebaseerd op de door de Rijksdienst voor de Monumentenzorg gemaakte cultuurhistorische verkenning van het dorp. Vanuit de gemeente De Marne is Arjen Dijkstra als projectleider bij het plan betrokken. ‘In het plan staat hoe en waar de vestingstructuur terugkeert. We willen het historische karakter versterken. Het is absoluut niet de bedoeling om een tweede Bourtange te worden. Daarom worden maar een paar specifieke punten zichtbaar gemaakt’, zo vertelt Dijkstra. Een deel van die structuur is altijd in het dorpsbeeld herkenbaar gebleven. Zij zijn te herkennen aan markante hoogteverschillen in de Vissersstraat, het tracé van de oude zeedijk en de ligging van huidige Kerkstraat.
Extra stuk geschiedenis in beeld
Op dit moment zijn alle randvoorwaarden aanwezig om iets moois van het dorp te maken. ‘De totaliteit van alle plannen maakt het dorp wéér een stuk aantrekkelijker.’ Aan het woord is Marjet Ockels, voorzitter van Dorpsbelangen Zoutkamp. ‘De investeringen in het dorp zijn zeer welkom. Zoutkamp krijgt een vriendelijke en mooie aanblik. Er is hier in het verleden natuurlijk vreselijk veel aan historie verkwanseld’, aldus Ockels. Herstel van de vestingstructuur brengt een extra stuk geschiedenis in beeld. Het dorp verdient dit ook, want het heeft zijn ontstaan voor een groot deel aan de vesting te danken. Dat er geen noemenswaardige protesten zijn gerezen, vindt Dijkstra min of meer logisch. ‘De plannen zijn vanuit de bevolking aangedragen. Alleen de aanleg van een schelpenpad over de dijk, in het verlengde van een bestaand dijkpad, gaat niet door’, verklaart Dijkstra.
Bastion
Wat in maart nog een bescheiden plantsoentje met grasveld was, is nu veranderd in een markant punt met een brede gracht en een houten kademuur. Samen vormt dit een bastion. Er is sprake van een half afgebouwd bastion. Dit is het huidige beeld van de Spuistraat aan de noordwestkant van het dorp, dichtbij de Hunsingosluis. Ockels zegt het jammer te vinden dat het bastion in delen wordt gerealiseerd, mede doordat het een markant punt is als je vanuit noordelijke richting Zoutkamp binnenrijdt. Dijkstra geeft aan dat de gemeente de structuur in een keer goed wil aanpakken. ‘Een duidelijke samenhang tussen de structuur van de oude dorpskern en de toekomstige invulling van het Heiploegterrein is van essentieel belang. Als dit is uitgewerkt, kan de vestingstructuur en dus ook het bastion verder worden uitgebouwd’, zegt Dijkstra.
Visserij-openluchtmuseum
De immense ruimte die ontstaan is door de afbraak van de Heiploeggebouwen, heeft potentie om uit te groeien tot een gebied met een hoge ruimtelijke kwaliteit. Door die afbraak is het gezicht van oud-Zoutkamp vanaf de Hunsingobrug weer zichtbaar. De schetsen en ideeën voor invulling van dit gebied laten niets aan duidelijkheid te wensen over: wonen aan het water, vissershuisjes en verdedigingstorens in een wal. Ockels ziet hier graag enkele oude vissershuisjes terugkeren. ‘Zes tot tien vissershuisjes uit Zoutkamp staan nog steeds ingepakt in het Enkhuizer Zuiderzeemuseum. Deze huisjes kunnen, samen met de nieuwe bebouwing, een deel van de visserijsfeer laten terugkeren. Misschien kan het gemeentebestuur daar wel wat van kopen’. Hier kan een bescheiden visserij-openluchtmuseum worden ingericht dat vergelijkbaar is met het museum ’t Fiskershúske in Moddergat.
Bastion NH-kerk
Het tweede bastion is bij de NH-kerk gebouwd. Langs de rand van het kerkhof is een aarden wal aangelegd. De wal wordt via een laan met leilindes voortgezet in de Kerkstraat. Hiermee ontstaat het derde bastion. De Kerkstraat was vroeger een verbindingswal tussen twee bastions. Deze uitvoeringswerkzaamheden starten pas – evenals het half afgebouwde bastion aan de Spuistraat – als de financiering rond is.
Het bastion ‘Kerkstraat’ lag oorspronkelijk tientallen meters verderop, waar nu de Vissersstraat en een deel van de Churchillweg ligt. Dit deel van de vestingstructuur is altijd in het straatbeeld zichtbaar gebleven door de aanwezigheid van hoogteverschillen. Informatieborden kunnen nog meer van die structuur aangegeven. ‘Ik denk dan aan een informatiebord in de Vissersstraat met uitleg over het bastion. Gebruik van verschillende kleuren in de bestrating kan dit gegeven extra accentueren’, zegt Dijkstra. In totaal worden zes informatieborden geplaatst, die via een informatieve wandelroute met elkaar in verbinding staan. Deze nieuwe wandelroute kan de identiteit van het dorp nog eens extra benadrukken.
Toeristische impuls
De verdere uitvoering van de plannen zorgt voor de broodnodige kwalitatieve impulsen en een mooi toekomstperspectief. Hoopvolle verwachtingen zijn er ook op toeristisch vlak, hoewel Ockels geen nieuwe doelgroep naar Zoutkamp denkt te kunnen trekken als de vestingstructuur klaar is. ‘Mensen komen naar Zoutkamp omdat het een bepaalde aantrekkingskracht heeft. De vestingstructuur zal een versterkend effect hebben op de verblijfsduur. Zeker als de mensen een positief beeld aan het bezoek overhouden, verwacht ik dat ze sneller een keer terugkeren’, zegt Ockels. Door zijn unieke ligging bij het Lauwersmeergebied en de Waddenzee, profiteert Zoutkamp van het toerisme. Dit kan volgens Dijkstra verder toenemen als het Lauwersmeergebied de status van Nationaal Park krijgt. ‘Het beleid is erop gericht toeristen vanaf de randen het gebied in te sturen, het liefst per fiets. Zoutkamp is een van die startpunten’, legt Dijkstra uit. Op dit moment brengen jaarlijks naar schatting honderdduizend mensen een bezoek aan Zoutkamp.
Wandelpromenade
Behalve de vestingstructuur heeft Zoutkamp meer bezienswaardigheden die een bezoek interessant maakt. De binnen- en buitenhaven, de werfloodsen, het (herbouwde) veerhuis, de boetschuren langs de haven en de vorig jaar vernieuwde dampier zijn hier voorbeelden van. In het visserijmuseum – in de voormalige Rijksbetonningsloods – wordt in woord en beeld een compleet overzicht van de visserijgeschiedenis gegeven.
In het vervolg op de vestingwerken gaat de gemeente het gebied langs de Reitdiepskade opwaarderen. Hier komt een wandelpromenade. Het is de bedoeling de voormalige visafslag te restaureren en een nieuwe functie te geven. Daarvoor is het wel nodig om het gebouw van de jachtwerf, die de visafslag nu nog volledig insluit, te verplaatsen naar een terrein vijftig meter verderop. De nieuwbouw moet overeenstemmen – dat is de wens – met bouw en vorm van de bestaande kleurige boetschuren. Als alle plannen zijn uitgevoerd – niet alles is in dit artikel opgesomd – is Zoutkamp klaar voor de toekomst. Dan kan het dorp de toeristen en bezoekers op zoek naar rust, ruimte en kwaliteit met trots ontvangen.
De auteur is oud-inwoner van het Marnegebied.