Vroeger zag je de kerktoren van Anloo als je in Schipborg op de Kymmelsberg stond. Maar ook vanuit Gasteren, Annen, Eexterveen en Anderen kon je de markante gevel van de klokkentoren zien. Historisch Anloo wil met kleine vensters in het groen weer zicht geven op de oude kerk. Architect Haiko Meijer van Onix waarschuwt.

Rondom Magnus

De Magnuskerk van Anloo is vele honderden malen door kunstschilders vereeuwigd. Wie de omgeving kent, kan gemakkelijk achterhalen waar de kunstenaar stond opgesteld; het schilderij toont immers wat de kunstenaar zag. Hoe leuk is het dan om op dezelfde plaats te gaan staan en het huidige uitzicht te vergelijken met het beeld op het schilderij?

Een groep dorpelingen maakte daar werk van en deelt zijn bevindingen met het publiek: deze zomer verschijnt er een boekje met penseelvruchten die zijn ingeweven in twee wandelingen in de omgeving van Anloo. Het daagt wandelaars uit om vanuit verschillende hoeken de kerktoren te zoeken en dat beeld te vergelijken met wat er op de doeken staat afgebeeld. Lezers van Noorderbreedte kunnen het boekje met de wandelingen en de schilderijen hier bestellen via de website van Historisch Anloo voor 6 euro (normale prijs 7,50 euro). Vermeld in uw mail dat u Noorderbreedte-abonnee bent.

De schilderijen sieren de doeken waarmee de kerk op 12 juni wordt ingepakt, staan op de toegangswegen van Anloo, op diverse plaatsen in het landschap en hangen in het godshuis zelf tijdens de expositie Blik op de kerk (van 12 juni tot 7 juli). Bij de start van de tentoonstelling vindt er in de kerk zelf een symposium plaats over de positie van het godshuis in het landschap en in de gemeenschap. Een van de sprekers is architect Haiko Meijer van Onix. Hieronder kunt u een interview met hem lezen. Opgave voor het symposium kan hier

*Dit artikel staat in NB#2 2015. Meer over Noord-Nederland lezen? Bestel het nummer of neem een abonnement op Noorderbreedte

Stempel op de ziel – Interview met Haiko Meijer

Haiko Meijer van Onix groeide op in het groen van landgoed Lemferdinge in Eelde. Dat inspireert hem bij zijn werk als moderne architect. ‘Kerken zijn gebouwd om te imponeren’, zegt hij. De hoge toren, machtige gewelven en zo groot mogelijke overspanningen zijn daar het gevolg van. ‘Maar het zijn ook afstandelijke, in zichzelf gerichte gebouwen. Als ik nu zoiets zou ontwerpen zou mijn opdrachtgever zeggen: Kan het niet wat vriendelijker?’

In 2015 hebben kerken een heel andere betekenis dan toen ze gebouwd werden. De Magnuskerk is uit de elfde eeuw, een tijd waarin het geloof een dominante rol speelde in de samenleving. De kerk zette niet alleen zijn stempel op de ziel van de dorpelingen, maar ook op het landschap. Van kilometers ver was de torenspits te zien. Als je er zo naar kijkt, is het helemaal niet zo wonderlijk dat de kerk nu achter een muur van groene bomen verdwijnt, vindt Meijer. ‘De kerk trekt zich letterlijk wat terug.’

Gebouw met betekenis

Een groep dorpelingen wil de prachtige oude Magnuskerk een centralere plaats geven in het dorp en in het landschap. Die ambitie heeft pas kans van slagen, denkt Meijer, als het gebouw zelf ook een eigentijdse betekenis heeft weten te vinden. Je bent er niet door wat bomen te snoeien en de kerk letterlijk wat beter zichtbaar te maken, waarschuwt hij. Het gebouw moet ertoe doen. Zolang dat niet is bereikt, geeft het misschien wel helemaal niet dat de kerk wat in het groen verdwijnt.

Deels is die nieuwe betekenis er: de kerk van Anloo is een icoon van het historische esdorpenlandschap. Het is een fraai decor voor wandelaars en fietsers en een gewild object om te schilderen of tekenen. ‘De schilders hebben hun spel gespeeld’, zegt Meijer. ‘Die zijn ergens gaan zitten en hebben – met dichterlijke vrijheid – getekend wat ze zagen of wat ze wilden zien. Dat is een waarheid, maar niet de waarheid.’ Zo kun je ook aankijken tegen mensen die de kerk weer in het zicht willen brengen door bomen te snoeien. Als je trots bent op je kerk en de historie daarvan, ga je daarover verhalen vertellen. ‘Dat is prachtig maar ook dat is maar een waarheid.’

Consumeren van het landschap

De schilders, de landschapsarchitecten, de recreanten – zij vallen voor het mooie beeld van de Magnuskerk, hoog in het land, omringd door bomen en pittoreske historische boerderijen. ‘Dan heb je het steeds over het consumeren van het landschap’, zegt Meijer. Dat is maar een kant. Gebouwen hebben in meer opzichten betekenis: je kunt er wonen of werken, geloven of naar school gaan. Pas wanneer verschillende betekenislijnen verstrengeld raken, is er kans om zo’n geheel met succes in stand te houden en een volwaardige plek te laten houden in het landschap, meent Meijer. Anders wordt het een museumdorp.

Op de essen van Anloo zijn geen arbeiders meer die de klokkentoren gebruiken om te weten wanneer ze naar huis mogen. De loonwerker die nu incidenteel op het veld rijdt, heeft een Iphone in zijn zak. Om de kerk een plek in het landschap te laten houden, moet het gebouw in de toekomst weer een functie krijgen in de samenleving, vindt Meijer. Wil je het Pieterpad langs de kerk laten lopen? Komt er een bezoekerscentrum in? Ga je er musicals uitvoeren of toneelvoorstellingen houden? Wat vinden de dorpelingen? Zijn er kinderen bij betrokken? ‘Misschien is voor de kinderen van nu het groen zelf straks wel de kerk geworden.’

Bomen planten en zagen

Geen land is zo sterk gemaakt als Nederland. De polders, de dijken, de afwatering, de wegen en kanalen – alles is bedacht en ontworpen, zelfs de wildernissen. En soms is het als de slinger aan een klok. Groningse dorpen kregen in de ruilverkaveling vijftig jaar geleden een dorpsbosje dat nu weer weg moet omdat er geen geld is voor onderhoud of een beleidsbepaler voor zichtlijnen kiest.

Veel gemeenten hebben inmiddels wel beleid voor bomen, wat betekent dat de boom onderwerp is van het democratische controleproces. In het bomenbeleidsplan van de gemeente Winsum is bijvoorbeeld te lezen dat er 11.800 bomen in de gemeente staan. De gemeente beheert die met zorg. Zo is er beleid in geval van een boomziekte, als bomen bewoners licht ontnemen en om te verzekeren dat de molens wind houden. Maar dat die eigenzinnige bomen gewoon doorgroeien – jaar in jaar uit – en soms fraaie kerken of doorkijkjes aan het zicht onttrekken, is daarin nog niet echt een item.

Omdat de landschapsinrichting zo gecultiveerd is, hecht Meijer sterk aan diversiteit. ‘Je moet echt jongleren met de verschillende belangen.’ De babyboomers zijn aan het einde van hun loopbaan en hebben tijd om zich als vrijwilliger aan het landschap te wijden. Dat kan tot een zekere dominantie leiden van ideeën uit die generatie, waarschuwt hij. Tot slot verwijst hij naar het perfecte van imperfectie: ‘Waardeer asymmetrie. Jouw ene oog staat anders dan je andere, juist dat maakt je uniek. Bij symmetrie kom je op de gemene deler uit, dat is niet interessant. Deze kerk heeft littekens. En er staan bomen voor, daarin zie je de kracht van de natuur.’