Een doorsnee rijtjeswoning in het Drentse Nieuw Buinen herbergt allerhande slimme oplossingen om het energiegebruik terug te dringen. Op een zonnige lentedag laat Jan Postema, bestuursadviseur strategische projecten van woningcorporatie Lefier, zien wat hier in het kader van het project Stroomversnelling gebeurt.
Nieuw Buinen heeft net als vele andere dorpen in Noord Nederland zo’n typische jaren zeventig uitbreidingswijk met standaard corporatiewoningen. Vanwege de voorspelde krimp en de slechte staat van de woningen heeft wooncorporatie Lefier een plan gemaakt voor herstructurering van deze wijk. Als we om ons heen kijken, zien we de contouren daar al van. Hier een rijtje nieuwe woningen, daar een lange, lege strook en verderop een rij dichtgetimmerde huizen.
Jan Postema, bestuursadviseur strategische projecten bij Lefier, leidt ons rond door de wijk. ‘Deze wijk kent veel problemen’, legt hij uit, ‘de woningen zijn sterk verouderd en toe aan renovatie. Maar ook sociaal zijn er de nodige problemen. Veel bewoners zijn bijvoorbeeld werkloos, soms generaties achter elkaar. De meeste huishoudens hebben een laag inkomen’. Met adviesbureau BügelHajema en anderen partijen, zoals de gemeente heeft Lefier een plan gemaakt om de wijk aan te pakken. Het gaat om verdunning door sloop, het renoveren van bestaande woningen en het bouwen van nieuwe. Tegelijkertijd wordt er waarde toegevoegd aan de buurt door het introduceren van een cultuurhistorisch element, het Naie Daip, een waterloop die verwijst naar de kanalen en wijken die zo kenmerkend zijn voor de Veenkoloniën.
Nul-op-de-meter
Landelijk is er veel belangstelling voor deze wijk in Nieuw Buinen. Vooral omdat Lefier de woningen energieneutraal wil maken. En niet zomaar energieneutraal, maar volgens het nul-op-de-meter-concept. Huurders betalen in ruil voor energiebesparende maatregelen een hogere huur, maar geen energiekosten meer. Per saldo komt dat neer op dezelfde woonlasten. Voorwaar een uitdaging, want na-oorlogse woningen gebouwd tussen 1945 en 1980 staan niet bepaald bekend om hun energiezuinigheid. Eensteensmuren, geen isolatie en enkel glas ramen waar wind en kou dwars doorheen gaan. Postema wijst naar zo’n typisch rijtje woningen: ‘In dit soort huizen krijgen bewoners het ’s winters moeilijk warm gestookt; er zijn veel klachten over schimmel en vocht. En het levert ook nog eens een hoge energierekening op, die onvoorspelbaar is bovendien. Voor mensen in de sociale huursector is dit een extra belasting.’
Stroomversnelling
Daar moet met de huidige plannen snel verandering in komen. Lefier doet met de wijk in Nieuw Buinen namelijk mee aan het nationale innovatieprogramma Energiesprong, en meer specifiek met de Deal Stroomversnelling Huur zoals het voluit heet. Landelijk hebben een zestal corporaties met vier bouwbedrijven afgesproken dat ze samen 11.000 corporatiewoningen voor 2016 energieneutraal gaan maken volgens het nul-op-de-meter-idee. Dit is de opmaat voor de aanpak van nog eens 100.000 woningen voor 2020. In deze pilotfase zijn bij het project in Nieuw Buinen totaal 199 woningen betrokken. Daarvan worden 80 gesloopt, komen er 22 nieuwe woningen bij en doen 119 bestaande woningen mee aan de Stroomversnelling. Per saldo verdwijnen er dus 58 woningen. Postema: ‘We zien dit als een kans. Als we toch moeten ingrijpen, maken we de wijk tegelijkertijd energieneutraal.’
Nul-op-de-meter dus. Dat betekent dat alle energie die nodig is om het huishouden te runnen, rond de woning wordt opgewekt. Postema neemt ons mee naar een prototype van zo’n nul-op-de-meter-huis. Het is een opvallende houten woning in een typisch jaren zeventig rijtje. De zonnepanelen op het dak zorgen voor opwekking van elektriciteit. Hiermee wordt een luchtwarmtepomp aan het werk gezet, die het water verwarmt dat door de radiatoren gaat en voor warm water zorgt in keuken en badkamer. De woning heeft driedubbel glas en is volledig geïsoleerd zodat er nauwelijks energieverlies is. Op deze manier is gas niet meer nodig, koken doen de bewoners voortaan met behulp van inductie. Het netto resultaat: een energierekening van nul euro.
Driedubbel
Uitgangspunt bij de hele operatie is dat huurders zo min mogelijk last hebben van de renovatie. Daarom, en omdat het technisch ook verstandiger is, is ervoor gekozen alle maatregelen zoveel mogelijk aan de buitenkant toe te passen. Postema wijst naar de nieuwe houten voorgevel: ‘Deze nieuwe schil komt als het ware als een theemuts over het huis heen. De bestaande gevel wordt niet afgebroken voordat de nieuwe gevel is geplaatst. Het nieuwe dak heeft zonnepanelen en de geïsoleerde muren geïntegreerd driedubbel thermoglas.’ Bouwer VolkerWessels heeft alle technische installaties geïntegreerd in een module, een soort kast. Bij het eerste prototype was deze module nog een flink portaal bij de voordeur, maar bij het huis dat Postema ons laat zien zijn de technische installaties vrijwel volledig in de gevel verwerkt. Alle technische installaties zijn nu van buitenaf bereikbaar. Bewoners hoeven dus niet thuis blijven als installaties moeten worden onderhouden of gerepareerd. Bovendien kan zo’n module eenvoudig vervangen worden.
Vleermuishangplek
Huurders betalen dus geen energierekening meer, maar wel een hogere huur, als zogenaamde energieprestatievergoeding. De corporatie gebruikt dit bedrag om te kunnen investeren. Het is daarbij wel van belang dat de totale investeringskosten van de renovatie in verhouding staan tot de energiebesparing en levensduurverlenging van de woning. Dat kan alleen als het Stroomversnellingsconcept grootschalig en op innovatieve wijze wordt toegepast. ‘Alles draait om procesoptimalisatie’, vertelt Postema. ‘De woning wordt driedimensionaal ingescand, de onderdelen en het bouwproces worden virtueel gemodelleerd. Alle onderdelen worden vervolgens in de fabriek op maat gemaakt en in elkaar gezet. De gevel en het dak wordt compleet aangeleverd, inclusief gaten onder de dakranden zodat mussen en vleermuizen kunnen nestelen.’
Vroomshoop wordt door de bouwer gebruikt als verzamelhub. Daar wordt alles op de vrachtwagen gezet, in volgorde van uitpakken. Ter plekke is al bedacht hoe de kraan moet staan. De hele theemuts-klus kan dan in korte tijd geklaard zijn. Bij de derde proefwoning was dat binnen in één dag. ‘Op deze manier is het voor ons het goedkoopst en heeft de huurder het minste last van de ingreep’, aldus Postema.
Impuls voor innovatie
Stroomversnelling zorgt voor een flinke portie innovatie in de bouw. Er worden daartoe interessante coalities gevormd. Zo werkt het Stroomversnellingsteam samen met bedrijven als BASF, Skania, Bosch, BMW en Mitsubishi. Deze bedrijven leveren producten als gevelmaterialen, brandstofcellen en warmtepompen. Bovendien denken ze na over slimme productinnovaties, zoals de integratie van de verschillende installaties zodat die minder ruimte innemen, of het verbeteren van de tijdelijke opslagcapaciteit van buffervaten zodat woningen zelf meer energie kunnen opslaan. Ook helpen de bedrijven bij het ontwikkelen van nieuwe producten zoals folies, brandstofcellen en kozijnloze ramen zoals we die kennen uit de auto-industrie.
In de huidige testfase wordt nog volop geëxperimenteerd, bijvoorbeeld met nieuwe materialen zoals verduurzaamd hout, glas en composiet, maar ook met het logistieke proces. Zo blijkt dat sommige materialen niet goed werken en dat het soms nog teveel tijd kost om de gevels op de bestaande fundatie te plaatsen. Ook op het gebied van wet- en regelgeving zijn nog wel wat hobbels te nemen. Zo valt de energieprestatievergoeding bijvoorbeeld wettelijk onder de huur. Als je beide bedragen optelt, komen veel woningen boven de huurtoeslaggrens uit. Een onwenselijke situatie, voor bewoners en corporaties. Een aanpassing van de wet is dan ook in de maak. Hier hangt veel van af, want of het nul-op-de-meter-concept al dan niet succesvol kan worden ontwikkeld, staat of valt met deze nieuwe wet.
Om obstakels op het gebied van vergunningen uit de weg te ruimen is er een Taskforce Vergunningen in het leven geroepen. Die zorgt ervoor dat de omgevingsvergunning en toetsing aan de Flora- en faunawet, nodig voor dergelijke renovaties, bij wijze van spreken met één druk op de knop kan worden afgehandeld. Simpelweg omdat elke Stroomversnellingswoning voldoet aan de eisen die geformuleerd zijn in de bestemmingsplannen, het Bouwbesluit, de Flora- en faunawet, en – niet onbelangrijk – die daarnaast voldoende ruimtelijke en architectonische kwaliteit heeft. Daar ligt overigens wel één van de grootste uitdagingen van de geïndustrialiseerde aanpak van de Stroomversnelling: het waarborgen van goed architectonisch ontwerp en het rekening houden met regionale en lokale verschillen.
Comfort
En hoe is het voor de bewoners? In sommige gevallen krijgen zij een groter huis. Zo is er een project geweest waarbij het puntdak werd verhoogd om plaats te maken voor installaties op zolder. In de huizen in Nieuw Buinen vallen ons meteen de vensterbanken op, die na renovatie zo diep zijn dat ze gebruikt kunnen worden als erker. Door de verplaatsing van de technische installaties van binnen naar buiten is ruimte gewonnen. Maar, zo zegt Postema, bewoners krijgen gevoelsmatig een groter huis omdat ze nu het hele huis kunnen gebruiken. ‘Waar in de oude situatie de bovenverdieping van een woning te koud was om te gebruiken, is het daar nu door de isolatie goed toeven. Ruimtes kunnen echt gebruikt worden.’ Comfort dus voor de bewoners. En een voorspelbare energierekening, onafhankelijk van het weer.
Achtergrondinformatie
Nederland telt in totaal zo’n 4,5 miljoen naoorlogse woningen. Een flinke klus dus om deze woningen energieneutraal te maken. Het innovatieprogramma van Platform31, in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken, heet daarom niet voor niets Energiesprong. BAM, VolkerWessels, Dura Vermeer en Ballast Nedam zijn als bouwers betrokken bij het deelprogramma de Stroomversnelling Huur. Lefier, met woningen in Groningen en Drenthe, is een van de zes corporaties die meedoet. Behalve in Nieuw Buinen voert de corporatie proefprojecten uit in Emmen, Stadskanaal, Nieuw Weerdinge en Groningen. De projecten worden aangepakt met verschillende bouwbedrijven en zijn niet voorbehouden aan krimpgebieden. WonenLimburg werkt als enige andere corporatie ook in een krimpgebied. Hun eerste proefwoning staat in Melick, net ten zuiden van Roermond. De betrokken corporaties wisselen onderling ervaringen uit; zo leren ze steeds van elkaar. Bij energieneutraal renoveren ging het tot nu toe om enkele kleine pilots. Het bijzondere aan het Stroomversnellingsproject is dat het om een groep van corporaties en uitvoerende partijen gaat rondom dezelfde typen huurwoningen dwars door Nederland. In deze fase gaat het om 11.000 woningen; in de volgende fase moeten 100.000 woningen op deze manier worden onder handen genomen.
