De Sint-Hippolytuskerk in Middelstum heeft nog altijd de allure van een kathedraal. Alsof de parochianen in 1594 een oogje hebben dichtgeknepen en sindsdien het verbod op het belijden van het katholieke geloof in Groningen hebben genegeerd. De gotische kruiskerk, gebouwd in opdracht van Onno van Ewsum in de tweede helft van de vijftiende eeuw, kan bogen op fraaie schilderingen in de gewelven die de cyclus vormen van de heilsgeschiedenis, een enkele naar het voorbeeld van de bekende schilder Albrecht Dürer. Plus op een carillon met maar liefst dertig klokken en een orgel van Petrus van Oeckelen uit 1863. Misschien is het, mede door de voortreffelijke akoestiek, wel een van de mooiste plekken voor concerten in dit deel van de provincie.
De schilderingen hielden zich eeuwenlang verborgen onder witkalk, tot de grote restauratie veertig jaar geleden. Bijzonder is met name de voorstelling van de zondeval, waarin Adam zijn schaamte bedekt terwijl hij nog niet eens van de appel heeft gegeten. Die schaamte zou symbool kunnen staan voor de staat waarin de middeleeuwse kerk in het aardbevingstijdperk verkeert. Reint Wobbes uit het naburige Huizinge wijst op flinke scheuren in het transept achter het preekgestoelte, op scheuren dwars door de fresco’s in de kruisribgewelven, in de muren vlak bij het orgel en in de graven van ooit vooraanstaande lieden die in de vloer van de kerk liggen.
Ondanks dit sombere aangezicht lopen we glimlachend de kerk uit. Dit heeft alles te maken met de relativerende humor van de Oost-Groningers. Wobbes, al sinds de jaren zestig jaren op veel manieren betrokken bij monumenten en landschap, en voorzitter van de excursiecommissie van de Stichting Oude Groninger Kerken, memoreert de affaires rond Planta en Brinta. In 1960 bracht Unilever een margarine op de markt onder de naam Planta, waarvan mensen huiduitslag kregen, vaak met koorts als gevolg. Er moest een parlementaire commissie onder leiding van Willem Drees aan te pas komen om ervoor te zorgen dat achtduizend mensen voor in totaal 1,25 miljoen gulden aan smartengeld kregen uitgekeerd. Maar zelfs toen weigerde Unilever een schuldbekentenis te doen en de Hoge Raad stelde de multinational uiteindelijk buiten rechtsvervolging.
In 1994 ontdekte Honig bij een steekproef salmonella in de Brinta, de ontbijtpap die het in de Avebe-fabriek in Foxhol maakte. Onmiddellijk liet de directie anderhalf miljoen pakken terughalen, de fabriek binnenstebuiten keren en voor vijf miljoen gulden de productielijn verbeteren. Honig trok het boetekleed aan, hield het publiek op de hoogte en vier maanden later was de pap terug op de markt met als slogan ‘Brintapap smaakt al 40 jaar hetzelfde en dat blijft zo’.
De NAM op één lijn te stellen met Planta, dat maar bleef ontkennen en traineren en niet met Brinta, dat meteen met het water voor de dokter kwam, hoeft Wobbes al niet eens meer te doen: een goed verstaander heeft tenslotte maar een half woord nodig. ‘Het kwalijke is’, aldus Wobbes, ‘dat de NAM de relatie tussen gaswinning, bodemdaling en aardbevingen altijd heeft ontkend. Wie die relatie wel doorzag, maakte ze belachelijk. En diezelfde NAM heeft nog steeds de grootste vinger in de pap. Laatst kreeg ik nota bene een brief in handen van iemand van Shell over de afhandeling van schade aan de boerderij bij de kerk in Huizinge. De Shell, die gaat daar dus over. Overheden en multinationals offeren nog steeds hele gebieden op aan een tijdelijke voorziening van energie. Het is een heel oud verhaal, dat altijd weer opgaat, of het nu in Afrika is, in het Midden-Oosten of in Oost-Groningen.’
De zware klei ligt er omgeploegd bij op deze zonnige winterdag. Knotwilgen staan op het punt van ontspruiten. De gezonde geur van mest hangt boven Huizinge, waarvan de kerk de aardbeving
van 16 augustus 2012 – met een kracht van 3,6 op de schaal van Richter en met het dorpje als epicentrum – wonderwel doorstond. Of misschien is het niet zo’n wonder, legt Wobbes uit. De vier
traveeën van de romaanse kerk zorgen namelijk voor een neerwaartse druk en dat geeft stevigheid. In een gotische kerk, zoals die in Middelstum, geven de kruisribgewelven een zijwaartse druk op de muren, waardoor steunberen nodig zijn. Bovendien zijn de ramen groter, maar ook fragieler. De gotische kerken zijn gewaagder en mooier, maar dat gaat wellicht ten koste van de constructie. Niemand die daarbij stilstond, tot de aardbevingen de niet vermoede zwakte blootlegden.
Van Reint Wobbes heeft zich een ingehouden woede meester gemaakt. Hij is inmiddels 75 en heeft geageerd tegen de vervuiling van grondwater, tegen gifbelten, de uitstoot van
fabrieken en tegen bodemdaling door gas- en zoutwinning. ‘Mijn vertrouwen in overheden is er behoorlijk door geslonken. “Vest op prinsen geen vertrouwen”, citeerde mijn vader
vaak uit de Bijbel, en daar denk ik met enige regelmaat aan terug.’
In totaal telt de provincie tweehonderd monumentale kerken, onderdeel van het oudste erfgoed van dit unieke kustgebied. Wobbes maakt zich vooral zorgen over de monumenten, de vaak fraaie, karakteristieke panden in dit deel van Groningen. ‘Die horen bij dit landschap en die breken ze zo maar af. Wie bepaalt dat eigenlijk? Dat vind ik een zeer kwalijke zaak.’
Volgens hem heeft de overheid bijna veertig jaar gelogen over de effecten van de gasboringen. ´Nu ze eindelijk onder zware druk inbindt, is het eigenlijk te laat en doet de NAM laatdunkend over
een van de oudste cultuurlandschappen van Europa. Restaureren is vernielen, zeg ik altijd. Je raakt veel kwijt. De NAM heeft de expertise niet. Ook de architecten en aannemers vaak niet. Dit is zo’n gecompliceerd gebied. We zitten op een laag blubber van ondergelopen kwelders, bedekt met veen en klei. Nergens in de wereld wordt zo gewoond als wij hier wonen. Aardbevingsgebieden elders zien er in geologisch opzicht heel anders uit. Als je hier met iemand van de NAM over spreekt, dan reageert hij schamper, in de trant van “karakteristieke panden, dat is een kwestie van smaak”. Dan zeg ik: “Het is meer een kwestie van smaak of geen smaak.” De NAM is bezig van dit unieke gebied een landschap van purschuimen huizen en kunststof schoorstenen te maken.’
In het aardbevingsgebied hebben zestig kerken schade opgelopen voor zes miljoen euro. De enige remedie volgens betrokken Groningse wetenschappers: de gaswinning nog veel forser terugschroeven tot het ‘veilige’ niveau van twaalf miljard kuub per jaar. Dat slaat een flink gat in de rijksbegroting. Maar een aanzienlijk lager winningsniveau nu betekent dat de Nederlandse huishoudens veel langer over Nederlands aardgas kunnen beschikken en dat de financiële baten over een langere termijn binnenkomen.
De middeleeuwse kerken vormen volgens de actiegroep van wetenschappers, waarbij Wobbes is aangesloten, een belangrijke pijler onder de Groningse toeristische infrastructuur. Deze mag niet
instorten door de aardbevingen. Toch dreigt dat volgens de groep te gebeuren als kerken dicht moeten wegens instortingsgevaar. Niemand weet of deze kerken tegen herhaalde en in kracht toenemende aardbevingen bestand zullen blijken te zijn. ‘Dit erfgoed mag niet verloren gaan alleen vanwege het korte-termijn-belang van aardgasbaten voor de staatskas’, aldus een oproep aan het kabinet.
Maar er speelt nog een andere overweging dan die van erfgoed en restauratie. Kerkgemeenschappen zijn ook sociaal betrokken instellingen. Daarom heeft het Platform Kerk en Aardbevingen op
verzoek van nationaal coördinator Hans Alders een ‘zienswijze’ geformuleerd. Daarin staat dat er ook scheuren ontstaan in de sociale cohesie van dorpsgemeenschappen en dat zo de mensen zelf verscheurd raken. Het Platform, dat een kwart van de Groninger bevolking vertegenwoordigt, wil dat bewoners recht wordt gedaan en dat, naast duurzaam en esthetisch verantwoord herstel van fysieke schade, ook de immateriële en psychische schade worden erkend. ‘De aardbevingsproblematiek confronteert ons met de noodzaak van een versnelde collectieve aanpak van verduurzaming en van herstel van solidariteit tussen Groningen en de rest van het land, tussen generaties van nu en die van de toekomst’, aldus het manifest. Wobbes, medeondertekenaar
namens de hervormde gemeente Huizinge: ‘Waar het bij de mensen in dit gebied nu vooral om gaat is angst. Die is onberedeneerbaar. Die kun je niet wegnemen.’
