‘ Dat je snapt waar je bent’

Water, kwelders, dijk, land.
De Waddenkust lijkt in de zwakke aprilzon lichtjaren verwijderd van wat Geert
Mak de ‘oorlogszone’ in het
Friese landschap noemt. Hier, bij de kwelders van het Noorderleeg, raakt je
blik op de wereld niet verstard maar welhaast vanzelf beweeglijker, meer
fluide. Het is een eigenschap die de nieuwe Denker des Vaderlands, Rene ten
Bos, toekent aan mensen die aan de zeekust zijn geboren. Gevoel voor het steeds
nabije water met al zijn steeds veranderende verschijningsvormen, biedt
inleving bij chaos en onoverzichtelijkheid – een hoogst
aanbevelenswaardige eigenschap.

Inleving bij chaos? Wie
herinnert zich niet de spectaculaire reddingsactie van de gestrande paarden bij
Marrum op 1 november 2006? Wereldnieuws! Gewoon door nuchter nadenken van een
paar jonge…

Water, kwelders, dijk, land. De Waddenkust lijkt in de zwakke aprilzon lichtjaren verwijderd van wat Geert Mak de ‘oorlogszone’ in het Friese landschap noemt. Hier, bij de kwelders van het Noorderleeg, raakt je blik op de wereld niet verstard maar welhaast vanzelf beweeglijker, meer fluide. Het is een eigenschap die de nieuwe Denker des Vaderlands, Rene ten Bos, toekent aan mensen die aan de zeekust zijn geboren. Gevoel voor het steeds nabije water met al zijn steeds veranderende verschijningsvormen, biedt inleving bij chaos en onoverzichtelijkheid – een hoogst aanbevelenswaardige eigenschap.

Inleving bij chaos? Wie herinnert zich niet de spectaculaire reddingsactie van de gestrande paarden bij Marrum op 1 november 2006? Wereldnieuws! Gewoon door nuchter nadenken van een paar jonge vrouwen uit de plaatselijke bevolking. Tientallen ringdobbes geven het kwelderlandschap hier een bijna mysterieuze aanblik. Ook die zijn het gevolg van nuchter omgaan met de elementen. Immers, de boeren gebruikten de aarde die hier ooit is weggesleept om een ronde wal aan te leggen, waardoor zoet water boven op het zoute komt drijven en het vee zich eraan kan laven. De aanleg van de Afsluitdijk mag dan de dorpen van hun ligging aan zee hebben beroofd, het inlevend vermogen van de bewoners is er blijkbaar niet door aangetast.

Wie hier niet a Sense of Place krijgt, krijgt die nergens. Daarom neemt Joop Mulder zijn gasten juist graag hier mee naartoe. Naar de plek waar vooral gelovige buitenlanders worden bevestigd in hun vermoeden dat God de wereld schiep, maar de Hollanders hun eigen land. Water en land zijn hier, langs de dijk die nooit ophoudt, door mensenhanden gegaan. Mulder, na 35 jaar Oerol op Terschelling nu cultureel landschapsontwikkelaar in het Waddengebied: ‘Hier is de inpoldering begonnen. Hier leefden mensen met de zee. Hier bepaalde de strijd met het water het leven. Hoe je overleeft op de kwelders, daarover gaan de verhalen van de mensen hier. Hier vind je de geheimen van het noordelijk landschap, een prachtig natuurgebied dat door de ingreep van mensen de vorm gekregen heeft die het nu heeft.’

Die verhalen helpt Mulder vertalen naar kunst, zodat er een soort Oerol langs de kust ontstaat. Historisch geograaf Hans Renes zei het al in de vorige editie van Noorderbreedte: geen natuur zonder cultuur in het Waddengebied. Mulder: ‘Sense of Place gaat uit van dezelfde filosofie als Oerol. Dromen van mensen en dorpen vertalen naar de werkelijkheid. Die dromen worden magneten in het landschap die cultuurtoeristen gaan aantrekken. Dat geeft het gebied een economische impuls, die de krimp tegengaat.’

Sense of Place, eerder ook al het thema van Oerol, is de verzamelnaam van deze kunstwerken in het landschap, die uiteindelijk langs de hele Waddenkust, van Noord-Holland tot Denemarken, te zien zullen zijn. Te beginnen langs het Friese deel van de kust, want de aftrap van Sense of Place vindt plaats in 2018, als een van de legacy-projecten van Leeuwarden (Friesland) Culturele Hoofdstad. Het begrip is niet eens zo gemakkelijk te vertalen, behalve voor Mulder. ‘Dat je snapt waar je bent.’ Eenvoud als kenmerk van het ware, de ‘peetvader’ van Oerol is geen man van opsmuk.

Een legacy-project? ‘Een investering voor de toekomst: 2018 moet niet alleen maar een feestjaar zijn, dat op 1 januari 2019 afgelopen is en waarvan we zeggen: Wat was het weer leuk! Langzaam maar zeker dringt ook in het gebied zelf door dat het project als remedie tegen de ontvolking en de economische krimp kan werken. Een voorzichtige schatting levert een impuls op van 60 miljoen euro per jaar. Daarbij gaan we uit van de kleinschaligheid die zo goed bij dit gebied past.’

In een interview met de Volkskrant zei Mulder het als volgt: ‘Armoede los je niet op door fabrieken en overheidsdiensten te transplanteren. Er moet bedrijvigheid komen die aansluit op de lokale historie en behoeften: fiets- en huisjesverhuur, middenstand, toerisme, cultuurroutes. Verhalen genoeg, over weerbarstig pionieren met waterbeheer en landaanwinning.’

Daarom geen parkeerplaatsen maar fietsenrekken. Geen grote hotels maar bed and breakfasts. ‘Hotel Noord-Nederland’. Verspreid over het noorden van Friesland en Groningen zijn nu al meer dan tweeduizend bedden beschikbaar en daar komen alleen maar meer bij. Geen kustbebouwing met grote restaurant- en fastfoodketens, maar koffiepleatsen en kleine restaurants met een diversiteit aan lokale producten. Kortom, geen piektoerisme, dat past absoluut niet bij dit stiltegebied. Niet de kip met de gouden eieren slachten, aldus Mulder. Hij werkt samen met bewoners en overheden, maar ook met natuur- en landschapsorganisaties. Een les uit zijn Oerol-verleden. De wat minder rekkelijke natuurbeschermers moeten in zijn ogen niet zo egoistisch zijn om te denken dat zij als enigen van dit unieke gebied mogen genieten.

Culturele beleving van ingrepen in het landschap moet voorop komen te staan. ‘De aard van het gebied koesteren en op een leuke manier eigen dingen doen. Zo lang je het goed aanpakt, blijft cultuurtoerisme verschoond van narigheid, zo is de bemoedigende ervaring in het buitenland.’ Zo zijn er cultuurroutes gemaakt in het Ruhrgebied – Emscherkunst – en in de monding van de Loire – le voyage à Nantes – die echte cultuurtoeristen aantrekken en die deze routes al wandelend of fietsend beleven. ‘Mensen die echt voor de kunst komen, enige tijd blijven en zo een flinke economische impuls voor het gebied betekenen. Vergelijk dat eens met het massatoerisme in bijvoorbeeld Amsterdam, Volendam en Giethoorn. Dat willen we hier liever niet.’

In een aantal kustdorpen begint die culturele beleving al aardig aan te slaan. Neem Blije, waar de bewoners altijd al de wens hebben gekoesterd een buitendijkse terp aan te leggen als verzamelplek. Het project sluit naadloos aan bij het mienskipsidee, hoofdverantwoordelijk voor de uitverkiezing van Leeuwarden tot Culturele Hoofdstad van Europa in 2018. Onder het motto ‘we wolle ús klei werom’ komt de ooit van hieruit naar de zand- en veengronden van Friesland getransporteerde modder in kruiwagens terug om als fundament te dienen voor ‘de terp van de takomst’ – met slotgracht en foto’s van kerkgaande Blijenaren. Mulder: ‘Denk eens in wat voor verhalen je hiermee blootlegt. Dat sociale aspect is belangrijk.’

In Wierum zijn plannen voor een buitendijks zwembad. Een studente uit het dorp, Anne- Maaike van der Weide, kiest dit idee als stageproject. Volgens Mulder is het hele dorp trots op haar. ‘De jongeren in het dorp denken nu: er gaan hier eindelijk leuke dingen gebeuren.’ Bij Paesens Moddergat komt de houten heliostaat van kunstenaar Mark van Vliet. Dit is een imposant getijdenobject van drie uitgelichte windstreken. Deze worden verbeeld door spiegels op Schiermonnikoog, in Holwerd en Lauwersoog. Op een moment in het jaar is de zon tegelijkertijd in alle drie spiegels te zien: op de zonnewende.

Linette Raven, bekend van portretten van markante Skylgers, fotografeert boeren in het kustgebied. Hun portretten komen op aardappelkistjes die cultuurtoeristen welkom heten en verwijzen naar een uniek feit, namelijk dat zo’n driekwart van alle pootaardappelen in de wereld uit deze kuststreek vandaan komt. ‘Camera Batavia’ van Arjen Boerstra, een camera obscura met een bolle spiegel die je als een insect met facetogen naar alle kanten laat kijken, komt in Ternaard. Holwerd krijgt bij de pier het beeld ‘Wachten op hoog water’ van Jan Ketelaar, dat bestaat uit twee vrouwen en gaat over de zoektocht naar balans en uitwisseling. Dichter bij het dorp dat zo graag weer ‘aan zee’ wil liggen, komt op een oude slaperdijk een aarden beeld in de vorm van een wulpse, liggende vrouw: ‘Een dijk van een wijf’ van Nienke Brokke. Volgend jaar Friesland, daarna de Kop van Noord-Holland en Groningen, om vervolgens ook Duitsland en Denemarken mee te nemen in wat de meest omvangrijke aaneengesloten cultuurroute van Europa lijkt te worden. Mulder gelooft er heilig in. ‘De uitdaging is het landschap zo te gebruiken dat je de schoonheid ervan laat zien zonder die aan te tasten.’