Paarsblauwe bloemen van de cichorei kleuren af en toe de akkers in de Veenkoloniën. Een oud gewas bouwt er aan een nieuwe toekomst. Als suikervervanger in caloriebommen als drop, repen en cornflakes. Of vanwege de rijkdom aan voedingsvezels of de vele te ontdekken mogelijkheden.
Enkele eeuwen was cichorei enkel goed voor armeluiskoffie. Nu is de wortel een bron voor onverwachte toepassingen. Vooral in levensmiddelen, maar er is ook al uitgebreid onderzoek gaande naar benutting als wasverzachter en emulgator. Zelfs is er een zoektocht gaande naar de genezende krachten van de bitters van de cichorei.
‘Cichorei is een gewas met een grote potentie’, zegt akkerbouwer Harbert ten Have uit Eerste Exloërmond. Hij ziet een groot perspectief, omdat uit de cichoreiwortel zoveel goede grondstoffen zijn te winnen. ‘Dit gewas speelt in op de trend om gezond te leven. Mensen gaan hechten aan plantaardige kwaliteitsproducten.’
In de Veenkoloniën teelt Ten Have jaarlijks acht hectare cichorei. Hij is er een kwart eeuw geleden mee begonnen als een van de pioniers in de zoektocht naar lucratieve teelten voor de noodzakelijke afwisseling met aardappelen. ‘Het is een gewas dat inmiddels qua opbrengst kan concurreren met suikerbieten.’ Boeren halen vijftig ton cichorei van een hectare. Dat levert vierduizend euro per hectare op.
Op akkers waar suikerbieten jaar in jaar uit vele tonnen aan ruwe suiker leveren, is het nu de wortel van de cichorei die een suikervervanger produceert. De roep om minder suiker biedt nieuwe kansen. In het Noorden telen tachtig akkerbouwers driehonderd hectare cichorei, voornamelijk in de Veenkoloniën. Het is een vaste groep die zich toelegt op cichorei. ‘We leren van elkaar en we kijken wat we beter kunnen doen’, zegt Ten Have als voorzitter van de noordelijke telers. ´Er is nog zoveel onbekend.´
Cichoreiteelt vraagt ervaring, weet Ten Have inmiddels. De kunst in de Veenkoloniën in het bijzonder is om de onkruidzaden de baas te blijven. Want dat is in deze streek de grootste uitdaging. Soms is het meer tuinbouw dan akkerbouw. ‘De teelt kost je meer werk, zo simpel is het.’ Het lukt met schoffelen en gericht spuiten.
Koffiesurrogaat
Een eeuw eerder dient gedroogde cichorei nog als koffiesurrogaat, vooral in armere kringen. Koffie is al sinds de Gouden Eeuw een luxeartikel en in sommige landen is hij dat nog steeds. De gemalen en gedroogde cichoreiwortels bieden een aardig alternatief. Het aftreksel ziet eruit als koffie, maar het smaakt daar nauwelijks naar.
Dominee Johannes Nieuwold heeft eind achttiende eeuw het schrandere idee de cichoreiteelt naar Friesland te halen. Op de schrale gronden wil het gewas gedijen. De cichoreiteelt in Nederland groeit in die tijd naar 1.800 hectare grond, waarvan meer dan drie kwart in Friesland. Voor honderden arbeiders is er werk op de akkers om onkruid te wieden of in de drogerijen. Het is zwaar en slechtbetaald werk. Arbeiders kennen een werkweek van bijna honderd uur en krijgen daar omgerekend vier euro voor.
Er ontstaan tientallen fabriekjes voor het drogen van de gemalen wortels. Het museum Sûkerei in Damwâld (Damwoude) herinnert aan de cichoreiteelt en -verwerking in deze streek. De laatste cichoreibranderij stopt in 1968. Lambertus Musschenga in Kloosterburen levert tot dat jaar sokkeraai in busjes, als smaakversterker voor in de koffie.
Suikerbrood
Anno nu is cichorei onverwacht opnieuw een aansprekend voorbeeld voor de innovatiekracht van Friese bedrijven. Uitgedaagd om een suikervrij Fries suikerbrood te maken, heeft patissier Romke van der Meulen van Bakkerij Schaafsma in Franeker de grenzen opgezocht.
Voor de bakker een hele klus, want in Fries suikerbrood zit meer dan veertig procent suiker. Dat is het geheim van de zoete lekkernij die vooral onder Friezen zo populair is. Wat ambachtsman Van der Meulen niet lukte met bijvoorbeeld inuline van biologische geteelde cichorei uit Zuid-Amerika, lukte uiteindelijk wel met de suikervervanger uit eigen land. ‘Zo heb je ook nog een duurzaam product van eigen grond. Dat is nog veel mooier.’
Cichorei is vooral interessant vanwege de suikervervanger inuline in de wortels. Suikerproducent Cosun richt zich met dochterbedrijf Sensus op deze nieuwe mogelijkheden, nu de wereld vraagt om gezondere en vooral goed smakende voedingsproducten met een natuurlijke oorsprong.
Pas in de jaren tachtig is cichorei ontdekt als leverancier van plantaardige suikervervangers. In Nederland is Sensus in Roosendaal in 1992 hiermee begonnen. ‘Inuline geeft het lichaam geen energie. Dat is de kracht’, zegt René Schunselaar, verantwoordelijk agro-manager.
In een halve eeuw tijd is het voedingspatroon snel veranderd. Na de oorlogsjaren moest voeding de mens calorieën en energie leveren, nodig voor veel lichamelijke arbeid. Inmiddels is het voedingsaanbod zoveel rijker geworden en hebben kantoorbanen en auto’s het leven op zijn kop gezet. ‘Obesitas is wereldwijd een groter wordend probleem’, constateert Schunselaar.
Bijzonder aan inuline zijn de calorie-eigenschappen, legt hij uit. ‘Pas in de dikke darm wordt inuline afgebroken. Te laat om als suikers in het lichaam te worden opgenomen.’ Inuline kan zo dienen als caloriearme, natuurlijk zoetstof. Van belang is voorts de rijkdom aan voedingsvezels, gunstig voor een gezonde spijsvertering. Ook deze vezels worden pas in de dikke darm door bacteriën afgebroken. ‘Vanwege deze eigenschappen is de waardering van de moderne voedingsindustrie voor cichorei hoog.’
Lange trajecten
Wetenschappelijk onderzoek zette suikerproducent Cosun in de jaren tachtig op het spoor van cichorei, als de enige plant waarbij inuline rendabel uit de wortel te winnen valt. Het grote vraagstuk was toen nog of het zou lukken boeren te interesseren het gewas te telen. ‘Dit zijn lange trajecten’, weet Schunselaar een kwart eeuw later. ‘Als teler moet je wel liefhebber zijn.’
Ook bij Sensus is er twijfel geweest. Is van cichorei een lucratief akkerbouwgewas te maken naast de suikerbietenteelt? Is er echt een markt voor de suikervervanger inuline? Grote voedingsproducenten maken nu de stap, constateert Schunselaar. ‘Consumenten zijn kritischer en vragen producten met minder suiker.’ De snoepjes Autodrop en Fruittella en de suikervrije ontbijtkoek Zero van Peijnenburg bewijzen dat het kan.
Inmiddels is Nederland groot in cichorei. In ons land staat ieder jaar vierduizend hectare cichorei, wereldwijd is er een areaal van tienduizend. Van een hectare cichorei valt ruim acht ton inuline te winnen. Rasverbetering en teeltbegeleiding kunnen het rendement verhogen tot meer dan tien ton.
De teelt van cichorei staat in de schaduw van die van suikerbieten, beklemtoont Schunselaar. ‘Het is de reus en Klein Duimpje.’ In ons land zijn 85 duizend hectares suikerbieten, waarvan Groningen en Drenthe elk rond 13 duizend hectare leveren en Friesland 3 duizend. Sensus hoopt op uitbreiding van cichorei als het vierde gewas in de akkerbouw. De mate van succes wordt voor een belangrijk deel bepaald door het buitenland. Maar liefst negentig procent van de inuline is voor export bestemd. Bijvoorbeeld naar de Verenigde Staten, het land waar obesitas een van de grootste gezondheidsproblemen is.
Onderzoek
De Europese Unie ziet het belang van cichoreiteelt. Met een Europese bijdrage van 7,3 miljoen euro voert Wageningen Universiteit met wetenschappelijke instituten uit elf andere landen een groot onderzoek uit naar de potentie van hoogwaardige grondstoffen uit het gewas. Voor medicijnen kan dit interessant zijn. Cichorei is rijk aan interessante gezondheidsbevorderende terpenen (kleine plantaardige moleculen).
De wetenschappers van Wageningen zoeken de grenzen op. Juist cichorei is volgens hen geschikt voor nieuwe plantveredelingstechnieken. Het zou helpen om cichoreivarianten te ontwikkelen die veel inuline produceren, om daarmee als een van de probiotica bijvoorbeeld de darmgezondheid te bevorderen. Voor projectcoördinator Dirk Bosch is er een hobbel te nemen, want de traditionele cichorei-veredeling is op dit moment zeer tijdrovend, anderzijds zijn er maatschappelijke reserves bij moleculaire landbouw.
‘Het zou mooi zijn als er nog meer van de cichoreiplant benut kan worden’, zegt Schunselaar over de stap van Sensus om mee te doen met het onderzoek. ‘Nu gaat het om inuline en is de rest veevoer. Belangrijk is om zo veel mogelijk grondstoffen tot waarde te maken. Dat kan de doorbraak zijn. Nu is wereldwijd cichorei nog maar een speldenknop.’
Wij willen het gesprek over het landschap en onze noordelijke leefomgeving zo open mogelijk maken. Daarom kiezen we ervoor om geen betaalmuur op te werpen. Om onze journalistiek mogelijk te maken, hebben wij natuurlijk wel middelen nodig. Voor slechts 37,50 krijg je vijf keer per jaar ons tijdschrift thuisgestuurd. Noorderbreedte werkt niet alleen met de beste journalisten maar ook met topfotografen en vormgevers. Ons papieren tijdschrift is daarom telkens weer een cadeautje. Steun ons voor 37,50 per jaar
