Telkens wanneer we door het landschap rijden, hebben we van tevoren onze manier van landschap-kijken bepaald. Kijken we naar details of naar hoofdlijnen, naar wat gegroeid is of gebouwd, naar wat verdwijnt of opkomt, of bepaalt het spontane en niet gezochte beeld het onderwerp?
Deze keer wierp Staatsbosbeheer ons het onderwerp in de schoot. Van de natuurbeheerder kregen wij het verzoek een beeld-verrijkende ingreep te doen in het dorpsbos van het Friese Ferwerd. Wij moesten zowel het bosontwerp verbeteren als in artistieke zin iets toevoegen. Ga er maar aan staan!
Eerst een korte biografie van het ten noorden van het dorp Ferwerd gelegen bos. De aanleg daarvan ging in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw gepaard met de Ruilverkaveling Ferwerderadeel. Dorpsbossen waren in de ruilverkavelingen een soort aflaat voor alles wat aan kleine landschapselementen (bosjes, reliëf, poeltjes, voetpaden et cetera) in het veld verdween. Vooral in Groningen en Friesland hadden veel ruimtelijke plannen deze compensatievorm.
Nu, 25 à 30 jaar na beëindiging van de ruilverkavelingen, zijn tientallen dorpen achter hun dorpsbossen verdwenen. Alleen de top van de kerktoren markeert nog waar het dorp ligt.
De meeste dorpsbewoners hebben zich verzoend met de beeldverandering. De wijde blik waar ze zich ooit aan hadden gehecht is geleidelijk, in het tempo van het opgroeiende bos, geruild voor ruisende boomkruinen en een rijk vogelleven. Een enkele nostalgicus die de vergezichten van vroeger mist, kan zich misschien behelpen met een rondwandeling over de slootbermen aan de buitenrand van het dorpsbos.
Het bos van Ferwerd vormt een groene, vierkante lijst die het eeuwenoude terrein van de voormalige Cammingha State omvat. Het wandelbos ligt in de invloedsfeer van de Waddendijk maar heeft daar in beeld en recreatieve routing geen enkele relatie mee.
Wat te doen? Wij kwamen eerst niet veel verder dan twee keer een processie rond de oude stateplek en een vaag idee voor een houten balkon met uitzicht op de dijk. Dat schoot niet op. Bij een tweede bezoek aan het bos viel ons de strengheid op van de rechtlijnigheid van de paden en bosranden. Waarop wij de ingeving kregen om een nieuw smal bospad in een slingertracé in het dichtste gedeelte van het bos aan te leggen. Het pad zou dan moeten uitkomen bij het bankje waarop wij even later de kwaliteit van het idee evalueerden. Hier liepen we aan tegen het monotone beeld van de binnenkant van de groene lijst met zijn karige variatie aan boomsoorten. Een oplossing met slingerende bosranden en bijplanten met kleurrijke houtsoorten leek ons niet de gewenste artistieke toevoeging. Het bleef speuren in de geest en over de akker met zijn vier bosranden.
Totdat wij ons realiseerden dat vlak achter de zuidelijke rand de ‘verdwenen’ Sint-Martinuskerk, het imposante middeleeuwse godshuis van Ferwerd, al jaren staat te wachten om vanuit het bos gezien te worden. Dit vroeg om een doorzicht in het bos, een venster op de kerk, waarmee deze zich pontificaal in het bos kan manifesteren. Alleen maar een gat slaan in het bos zou onvoldoende zijn. Het venster zou het moment van doorzicht moeten zijn aan het eind van een zichtas die getrokken is vanaf de waddendijk. Zo zou, zoals het eeuwenlang is geweest, de kerktoren opnieuw een relatie aangaan met de volle breedte van het Amelander Wad. Bovendien brengt de zichtas visueel de verbinding terug van de toren met het punt waar zich ooit de oude Amelander veeraanleg bevond.
De as, met een zichtlengte van 1.800 meter (waarvan 150 meter lengte met 30 meter doorzichtbreedte in het bos), is inmiddels gerealiseerd.
In 1993 hadden wij al de kerktoren van het Groningse dorp Finsterwolde helpen ‘bevrijden’ uit de afscherming van een omvangrijk ruilverkavelingsbos. Staatsbosbeheer moest een grote hoeveelheid grond verwerken in het kavelpatroon van het bosontwerp. Wij bedachten een heuvel, waarvoor de Amsterdamse kunstenares Semna van Ooy een trapvormig uitzichtpunt van beton ontwierp. Heuvel en kunstwerk staan gericht op de slanke Italiaanse toren uit 1822, die is geïnspireerd op de kerktoren van San Giorgio in Venetië. Een 25 meter brede bewandelbare zichtas door het bos verbindt dat opnieuw met zijn open omgeving.
De bosvensters op kerken en oude dorpsranden zijn geen ingrepen van herstel maar eerder een eerbetoon aan dat wat was en generaties lang betekenis had voor dorpsgemeenschappen.
Het landschap staat met onderwerpen als landschapspijn, essentaksterven en groene energie weer volop in de belangstelling. De vooruitgang dendert door! Af en toe maken we er een symbolisch venster in met zicht op het verleden.
Wij willen het gesprek over het landschap en onze noordelijke leefomgeving zo open mogelijk maken. Daarom kiezen we ervoor om geen betaalmuur op te werpen. Om onze journalistiek mogelijk te maken, hebben wij natuurlijk wel middelen nodig. Voor slechts 37,50 krijg je vijf keer per jaar ons tijdschrift thuisgestuurd. Noorderbreedte werkt niet alleen met de beste journalisten maar ook met topfotografen en vormgevers. Ons papieren tijdschrift is daarom telkens weer een cadeautje. Steun ons voor 37,50 per jaar
