Groningers zijn nuchter. Ze slapen niet zo snel slecht omdat ze bang zijn dat de schoorsteen van het dak knalt. Ze kunnen zelfs morbide grapjes maken over wie er dan toevallig wel onder mag lopen.
De onvolprezen drukker van onze Noorderbreedte, Henk Tienkamp, legde me van de week glashelder uit waar hij wél wakker van ligt: dat hij gevangen zit. In zijn monumentale eigen huis waar hij graag woont, en in zijn prachtige kleine drukkerij. Waarom? Omdat de pers, een machine van 45 ton, niet meer werkt als de vloer instabiel wordt. Hij vreest dan dat hij maanden, misschien een jaar zijn inkomsten verliest en strijd moet voeren met de autoriteiten over wat er hersteld moet worden, hoe dat moet en wie de rekening betaalt. Ondertussen lopen zijn klanten weg en kan hij droog brood eten. Verzekeren is onmogelijk en vertrekken is geen optie: elders zijn de huizen duurder, is het landschap niet zo mooi open en het kost bakken met geld omdat je dan de waardedaling door de gaswinning zelf moet bijpassen. Het gevecht over waardedaling blijft aan je kleven, ook jaren na je vertrek. Hij ziet geen uitweg. Ik heb uit zijn mond niet een keer het woord ‘veiligheid’ gehoord.
De Nationaal Coördinator Groningen schrijft in zijn recente meerjarenprogramma brief: ‘De Groningse situatie is uitzonderlijk, de uitvoering van de operatie is zeer complex en heeft alle kenmerken van een crisis.’ Het is wat voorzichtig gezegd, maar het ís inderdaad crisis in Groningen. De aardbevingen hebben deze crisis veroorzaakt. Bewoners zijn machteloos en boos. Terecht, ze zitten vast in een systeem waarin gasboorders en bestuurders weglopen voor hun verantwoordelijkheid en als ware knieperds op het geld zitten. De versterkingsoperatie is uitgedijd tot een bestuurlijke crisis en ontaard in een vertrouwenscrisis.
Crisis
Ik heb het even opgezocht. Crisis is volgens het woordenboek ‘een zware noodsituatie’ of ‘een situatie waarin een stelsel ernstig verstoord raakt’. In medische termen: ‘we weten niet of de patiënt de ochtend nog haalt’.
Zij aan zij met noordelijke bestuurders en gevoed door maatschappelijke ophef heeft de Nationaal Coördinator Groningen (Alders) hard gevochten bij het rijk voor een betere bestuurlijke positie. Als ik de Meerjarenbrief lees is dat vakkundig gedaan en met resultaat. Op 6 december wordt het plan van Alders voor de komende jaren met de bestuurders en maatschappelijke organisaties besproken. Het Groninger Gasberaad signaleert dat de Nationaal Coordinator blijft ‘doorborduren op iets wat in essentie niet goed is’. Daar ben ik het mee eens. Een crisis vergt een andere aanpak dan ‘inspelen op lopende zaken’. In tijden van nood moeten beslissingen genomen worden die grote invloed op de toekomst hebben. Dat noemen we een kantelpunt. In Groningen hebben we inmiddels een driedubbele crisis met steeds weer nieuwe aardbevingen, een hersteloperatie vol bestuurlijke en bureaucratische dwaalhoven en geknakte bewoners. Wordt de patiënt morgen wakker of bellen we de schouwarts?
In beleidsstukken wordt in vele variaties en op menselijke toon gesproken over de situatie in het aardgasgebied: veiligheid en leefbaarheid zijn topprioriteit. Ook de nieuwe minister heeft zijn woordjes goed geleerd. Maar kijk eens hoe dat wordt ingevuld: het gaat over bouwnormen, beslissingsmacht, ruimtegebruik, geldstromen, schoonheid en historie. Misschien allemaal goede woorden, maar ze sluiten niet aan bij wat er gebeurt in het leven van mensen. De aardbevingen hebben een streep gehaald door hun toekomstperspectief. Ze zitten vast in hun huis. Gevangen in een gebied waar ze ooit zelf voor kozen. Een mooi gebied, dat een eigenzinnige gelaagde bouwcultuur kent, waar de mensen een eigen taal spreken en eigen mores ontwikkelden. Maar ze hebben graag zelf de sleutel van de voordeur in hun broekzak.
Deze bewoners krijgen de rekening gepresenteerd van decennialange bodemexploitatie ten faveure van het hele land. Hun huis daalt in waarde – en is onverkoopbaar. Mensen met reserves trekken weg – met een forse scheur in hun broek – de overblijvers verzanden in een negatieve spiraal. Er kan een aardbeving komen – dat is een permanente dreiging en een grote mentale belasting. En bijna nog erger is de afdronk daarvan. Het eindeloos ruzie maken met overheden en gasboorders over schuld en geld. De één krijgt een nieuwe vloer, de ander een nieuw huis. Buren worden afgunstig op elkaar en zo zet de versterking ook nog een keer de sociale cohesie onder druk.
Leveringszekerheid
Tot in hoogste instantie (Raad van State) is het bevestigd: de overheid heeft de Groningers onrecht gedaan door zulke grote hoeveelheden gas te winnen. Het risico dat er schade uit zou voortkomen is niet serieus bestudeerd en daarom onvoldoende meegewogen. Het belang van de Groningers is ondergeschikt gemaakt aan dat van de staat. Daarmee is een fundamentele fout gemaakt want de overheid moet alle burgers beschermen. Ook de mensen die op een gasbel wonen hebben daar recht op. Door dat te veronachtzamen heeft het rijk, in de termen van René Paas, de commissaris van de Koning, de Groningers mishandeld.
Het slachtoffer ligt allang op de grond maar het slaan en schoppen is nog niet opgehouden. Er wordt gepraat en vergaderd over kaders, uitgangspunten, inspecties, herijkingen, koppelkansen, versnelling en knelpunten. Ik zie het parkeerterrein bij het NCG voller raken, de agenda’s barsten uit hun voegen, experts worden ingevlogen en printers staan papier te spugen.
In het kerngebied – dat soms ineens opschuift – staan ruim twintigduizend woningen op de nominatie om versterkt te worden en daaromheen staan er ook tienduizenden. Over een paar maanden hangen we de vlag uit omdat we misschien een paar procent daarvan gehad hebben. We leven af vijf jaar na de klap in Huizinge! Hoeveel mensenlevens zullen verstrijken voor het klaar is? Aangetaste levens – misschien zelfs generaties.
Denk groot, beveelt het Groninger Gasberaad aan. Ook de Onderzoeksraad signaleerde eerder dat het schaalniveau van de aanpak niet in lijn is met de omvang, urgentie en complexiteit. Elders in de wereld vinden ook rampen plaats. Daar is ruime ervaring met hoe je herbouw kunt combineren met opbouw van een getroffen gebied. Onze wetenschappers en ondernemers gaan naar New Orleans om daar te vertellen hoe je dijken bouwt, laten wij elders gaan leren hoe je de mensen achter die dijken hun leven teruggeeft. Deze crisis vergt eenheid in de bestuurlijke gelederen en lef in de keuzes. Doormodderen is geen optie.
Basisveiligheid
Ik ga terug naar onze drukker. Hij belde me om te praten over een oplossing. In essentie is het wonen in Groningen nu een financieel risico met een behoorlijke kans dat het lot ten kwade keert. Als je dat kwade risico er nu af haalt, kan de situatie stabiliseren. Fantasie? Welnee, het kan. De overheid moet dan doen waarvoor ze in het leven is geroepen: haar burgers beschermen. Het rijk heeft zich gedragen als een ondernemer die de bodem leeghaalt en exploitatiewinsten in eigen zak steekt. Leg dat masker af en benut de rijkskas om een verzekeringsfonds op te richten – vergelijkbaar met de bad bank constructie ten tijde van de bankencrisis. Dek met dat fonds de bovenste dertig procent van alle hypotheken en woonwaardes af. Dat vergt nu veel vermogen, maar als Groningen weer tot rust is gekomen kan dat geld gewoon weer terugvloeien naar de algemene middelen. Met die waardeverzekering is het financiële risico dan afgedekt. In essentie komt het erop neer dat de bewoners dan gerust kunnen zijn over hun eigen portemonnee. Daarmee hebben ze basisveiligheid.
Ontdekkingstocht
Maar dan zijn we er nog niet. Is Groningen nog Groningen als je in korte tijd meer dan de helft van de huizen vernieuwt? Hoe mensen met elkaar wonen, hoe huizen in een dorp passen en een dorp in het landschap ligt, dat zijn allemaal aspecten van het leven zelf waar je als bewoner doorgaans niet bij nadenkt. Tijdlagen in de bebouwing maken de sfeer, stratenplannen geven houvast; je realiseert je zelden wat de waarde van de fysieke omgeving is voor je eigen leven. Het is niet eenvoudig om te beschrijven wat jouw dorp tot jouw dorp maakt. Dat vergt een langdurige gezamenlijke ontdekkingstocht. Als het lukt om de bewoners van het aardgasgebied naar die route te (ver)leiden, kan de hele versterkingsoperatie nieuwe samenhang creëren tussen mensen het hun leefomgeving. Wie weet wordt de patiënt morgenochtend toch weer wakker en zet het herstel in.
Om Groningen Typisch Gronings te houden hebben we bestuurders nodig die ruimte maken voor de inbreng van de bewoners. Wees niet te bang dat ondernemers of bewoners ‘er beter van worden. Dat is toch juist de bedoeling?’, signaleert het Groninger Gasberaad. En zo is het. Bestuurders zijn er om te zorgen dat de plannen gerealiseerd kunnen worden – niet om ze tegen te houden. Dus heren en dames bestuurders, coördinatoren en stuurgroepers, stap over uw eigen schaduw heen, zet procedures buiten werking en trek op naar Den Haag om de verzekeringspot te vullen. Met bestuurders die een crisis zo weten te gebruiken, kan het tij misschien toch nog keren.
Met de actie Typisch Gronings heeft Noorderbreedte afgelopen maanden bewoners aangezet om de eigen identiteit in kaart te brengen. Daarop kwam verrassend veel respons.
