Een weg dwars door het nationale landschap ‘Noordelijke Wouden’, met doorkruising van de ecologische verbindingszone tussen de Grote Wielen bij Leeuwarden en het Lauwersmeer. De ‘Centrale as’, zoals de weg van Dokkum naar Drachten is genoemd, heeft behoorlijke impact gehad op dit typische coulissenlandschap. Fotograaf Hans Knijff volgde het jarenlang en zijn beelden laten zien wat de effecten zijn voor de regio van zo’n nieuwe verbinding.
Het was de beleidsmakers erom te doen de regio beter te ontsluiten, de economie in het (intussen krimp-) gebied te versterken en de leefbaarheid in de dorpen te vergroten. Want het verkeer raasde door de dorpen – pal voor de huizen langs. De ‘Centrale as’ heeft de gemoederen in Noordoost Friesland flink bezig gehouden gedurende een aantal jaren. Aan het plan is een brede milieu-effect-rapportage vooraf gegaan. Gekeken is naar landschapsstructuren, doorsnijding van lintbebouwingen en natuurgebieden, archeologische waarden, enz. Er werd een tracé gekozen, oostelijk van Dokkum langs, naar Drachten met aftakking naar Leeuwarden. Verkeerskundig ingrijpend, omdat de bestaande ontsluiting westelijk van Dokkum liep.
De provincie koos voor een vierbaans stroomweg, waarop 100 km per uur gereden wordt. Zo’n weg heeft de neiging zich los te weken van de omgeving, met het risico als een ‘ijzeren gordijn’ een fysieke, sociale en ecologische hindernis te worden. De keuze van een beperkt aantal aansluitingen op de weg hielp daar ook niet bij. Nu de weg er eenmaal ligt, met extra fietsoversteken en diverse faunapassages, valt die schade mee. Landschappelijk is op sommige plekken weldegelijk schade ontstaan, al heeft de provincie erg haar best gedaan de weg zo goed mogelijk in te passen en de landschappelijke aantasting ruim te compenseren.
Of de regionale economie door de weg een lift heeft gehad valt moeilijk aan te tonen, maar bevolking en bedrijven zijn zeer content met de snelle en mooie verbinding. Minpuntje blijft dat het principe van een stroomweg, met weinig aantakkingen, een vlotte ontsluiting van alle aanliggende woonkernen in de weg ligt, zodat soms nog relatief veel verkeer door de dorpen blijft gaan. En degenen die hun huis of boerderij onder het tracé zagen verdwijnen, zijn natuurlijk ook minder blij.
In bijgaande foto’s zijn de landschappelijke veranderingen door dit wegproject visueel uitgebeeld. Ze komen uit het fotoboek ‘Onder de As’, deze zomer in eigen beheer uitgebracht door Hans Knijff Fotografie.
Allereerst een overzichtsbeeld (links) met een luchtfoto zuidoostelijk van Dokkum (2017), die de vrij scherpe overgang van het woudenlandschap naar het kleilandschap laat zien. In de wouden een blokverkaveling met boomsingels, op de klei openheid met alleen rond de boerderijen plukjes groen. De Centrale As loopt diagonaal over het beeld, oostelijk langs Dokkum. Bovenin de Waddenzee met het silhouet van Schiermonnikoog.
Bij De Valom (rechterfoto) passeert de Centrale As de ecologische hoofdstructuur van Leeuwarden naar Lauwersmeer bij natuurgebied De Houtwiel en de Valomstervaart. Bij de wegaanleg is hiermee rekening gehouden met een lang ‘ecoviaduct’, waar de flora- en faunazone onderdoor loopt. Die natuurzone is uitgebreid met een groot waterareaal, dat o.a. otters moet lokken. Een mooie oplossing. Op de foto uit 2017 de oude weg door De Valom, gedegradeerd tot ‘karrepad’, en de nieuwe As ernaast. Bovenin Veenwouden, op de voorgrond aan de afgesneden Achterweg een vermoedelijke pingoruïne (waarvan er op het wegtracé nog meer liggen).
In het noordelijk deel van de ‘Noardlike Fryske Wâlden’ is de weg mooi ingepast in het slagenlandschap. Het tracé loopt recht tussen 2 boomsingels door, al liggen enkele tot droomhuis verbouwde ‘’wâldhúskes’ in Damwoude nu niet meer aan een onverhard binnenpad maar parallel aan de As. Links de situatie in 2013 vóór de wegaanleg, rechts ná de aanleg in 2017.
Verderop bij Zwaagwesteinde (De Westereen) is een groot knooppunt aangelegd, dat niet echt in verhouding staat tot de omvang van het dorp dat het moet ontsluiten. Omdat de provincie geen genoegen wilde nemen met de bestaande turburotonde, is die vervangen door een enorm kruispunt van 1 bij een ½ km, dat veel grond (en geld) heeft gekost. Op een deel van de overtollige gronden zijn, langs het fietspad Goddeloze Singel, waterpartijen aangelegd. Met deze keuze is de officiële verbinding tussen Zwaagwesteinde en Dokkum met 3,5 km verlengd, waardoor een binnendoorroute nu veelvuldig als sluiproute wordt gebruikt. Voor een tuincentrum, dat aan de rotonde lag, moet nu enkele km’s worden omgereden. Lijkt een minder geslaagd deel van het project. De oude en nieuwe situatie (uit 2012 resp. 2017) staan naast elkaar afgebeeld. De metamorphose van het kruispunt Oastein- Goddeloze Singel is spraakmakend. Het haveloze brugje met fietsoversteek, ‘Skilige Pypke’ geheten, heeft plaatsgemaakt voor de fraaie architectuur van een ongelijkvloerse kruising van fiets- en autoverkeer. Links 2012, rechts 2016.
Waar het wegtracé bij Damwoude keurig de lijnen van het slagenlandschap volgt, gaat het aan de andere kant van het spoor dwars door die verkaveling heen. In het verstilde en besloten gebied tussen Kuikhorne en Noordbergum doorsnijdt de Centrale As tientallen boomsingels, waarvan bovenstaande luchtfoto uit 2017 mag getuigen. Begrijpelijk dat een tracé ergens zijn plek moet vinden, maar hier is het een stevige aanslag op het landschap geworden Er kunnen op de foto vier oversteken worden geteld, die de dorpen verbinden voor auto en fiets en die mooi zijn ingepast: een tunnel in de Zevenhuisterweg, twee fietsbruggen en een viaduct in de Woudweg bij Veenwoudsterwal.
Bij de meeste typen bruggen, viaducten en tunnels is gekozen voor een eigen ‘huisstijl’ van cortenstaal en afgeronde betonconstructies, zoals het viaduct Garyperhoeke (links, 2015) en de tunnel bij Damwoude (rechts, 2016). Bij de twee fietsbruggen achter Kuikhorne is weer gekozen voor een andere architectuur met (vergrijzend) teakhout (2017).
De ingrijpendheid van de nieuwe weg laat zich goed zien met deze beelden rond de Rijksstraatweg tussen Quatrebras en Hardegarijp. Er is een nieuwe verbinding naar Leeuwarden gemaakt met een ovonde over de Centrale As, die tevens is verbonden met de bestaande Rijksstraatweg. In die driehoek zijn 8 woningen/boerderijen verdwenen. De boerderij rechtsonder bij de rotonde, die een groot deel van zijn land verloor, is verplaatst naar de andere kant van de weg (op de rechter foto nog in aanbouw, links). Oude situatie 2012, nieuwe 2017.
De bewoners van de Slachtedyk aan de overkant van het spoor in Hardegarijp waren niet echt te spreken over de nieuwe weg dwars door hun buurtschap, wat ze met borden duidelijk lieten weten. Toch konden ze het tracé, parallel aan het spoor Groningen-Leeuwarden, niet tegenhouden. Ze kregen een (steile) fietstunnel. De aantasting van hun woonomgeving laat zich duidelijk zien in een vergelijking van de beelden uit resp. 2012 en 2017.
Bij Burgum passeert de Centrale As het Prinses Margrietkanaal met een aquaduct. Dit is het meest ambitieuze deel van het Centrale As-project. De aanleg is hier gecombineerd met verplaatsing van de bestaande brug en afsnijding van een bocht in de vaarroute van het kanaal, waardoor aan de overzijde een schiereiland is ontstaan. Dat is toegevoegd aan een nieuw recreatie- en natuurgebied, dat aan beide zijden van het kanaal is gerealiseerd. Bijzonder daarbij is ook de aanleg van paluducten bóven het aquaduct, aan weerszijden van het kanaal. Op de foto’s hierboven de oude (2013) en nieuwe (2017) situatie vanuit de lucht. Het aquaduct ligt rechts, vlak naast de bredere Wijde Ee en het nieuwe schiereiland. Het nieuwe recreatiegebied met o.a. ijsbaan, fietspaden en waternatuur oogt nog kaal. Daarnaast beelden uit 2017 van het recreatiegebied, een paluduct (incl. grafiek met uitleg) en het aquaduct.
Tussen Twijzel en Burgum liggen veel pingo’s, of juister gezegd pingoruïnes uit de ijstijd. De Centrale As passeert een gebied met 12 stuks, in beheer bij It Fryske Gea (provinciale natuurbeschermingsorganisatie). Het kan bijna niet anders dan dat een enkele van die pingo’s de nieuwe weg voor de voeten loopt. Op de rechter foto (2017) een pingo bij Burgum, ‘Dokterspoel’ genoemd, waarnaast tussen de maisvelden ook nog een landelijk pad, het ‘Heideloantsje’, loopt. Daar is het tracé van de weg krap omheen en overheen gepland, met een natte faunapassage op de plaats van het voetpad. De mens moest hier blijkbaar wijken voor het dier, want de passage onder de weg is niet meer dan een meter hoog.
Over de hele lengte van de As is rekening gehouden met vliegroutes van vleermuizen, die bomen als oriëntatie gebruiken. Op de linker foto is te zien hoe tot aan de vangrail bomen zijn herplant, om te zorgen dat de onderbreking van die vliegroute niet meer dan 25 meter bedraagt. Anders is de vleermuis de weg kwijt. De opname (uit 2015) is gemaakt langs Rondweg Garijp bij de Garyperhoeke (met koolzaad als pioniersplant).
Tussen Burgum en Nijega (waar de Centrale As uiteindelijk aansluit op de Woudweg van Drachten naar Leeuwarden) lag sinds jaar en dag de lommerrijke Van Harinxmaweg, omzoomd door hoge dichte boomsingels. Een prachtig stukje Friese Wouden, al stond je er in de spits altijd in de file. Dat beeld is totaal veranderd. Die boomsingels zijn voor het grootste deel gekapt voor de verdubbeling van de weg. Het is er nu een kale boel, maar in de file sta je niet meer. Zie de vergelijkende voorbeelden hierboven uit resp. 2012 en 2017. Toch kan men zich afvragen, of het niet de moeite waard was geweest die verbreding te projecteren achter de boomsingels langs, zodat de bomen als monumentale middenberm gehandhaafd konden blijven. Dat had deze weg zeker verdiend. De bovenste foto’s zijn van het begin van de weg bij Sumar, waar nog een eenzame boom in de middenberm is overgebleven. Enkele opnamen zijn gemaakt in de bocht bij De Tike, vlakbij Nijega. Er zijn wel bomen herplant, maar die zullen pas over 25 jaar dezelfde maat hebben als vroeger.
Overigens is de Van Harinxmaweg indertijd ook niet zo netjes in het landschap gelegd. Die is toen diagonaal door de blokverkaveling getrokken, wat goed te zien is op de luchtfoto’s hierboven bij de kruising Sumarreheide voor en na de wegverbreding, uit resp. 2012 en 2017 (opnames in tegengestelde richting).
