Jacques Wallage was voorzitter van de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) toen hij in 2014 voorzitter werd van de Dialoogtafel. Hij was een expert die in al zijn vezels doordrongen is van het belang van een goed functionerende overheid. Aan die tafel zouden burgers en overheid elkaar de hand toesteken om Groningen door de aardbevingsellende heen te loodsen. Een jaar later ontplofte de boel en trok Wallage de stekker eruit.
Zeven jaar later is Wallage nog geen gram milder in zijn terugblik. Het was ‘malafide’ wat daar gebeurde, blikt hij terug in een essay dat in de maand van het gezag is gepubliceerd door de ROB. ‘Gemiste kans of te grote verwachtingen?’ luidt de titel. Het is een publicatie waarin nauwgezet in beeld is gebracht met welke afspraken en verwachtingen de Dialoogtafel aan het werk ging en wat er vervolgens werkelijk plaatsvond.
De Dialoogtafel
Was het rijk oprecht toen ze het ‘maatschappelijk veld’ van Groningen ruimte gaf om aan de Dialoogtafel mee te praten over het herstel na de aardbevingen? Het democratische experiment waar topbestuurders als Wallage zich toen voor inzetten was cruciaal. Want in Groningen werd de rijksoverheid gewantrouwd. Het rijk had immers de veiligheid van de Groningers veronachtzaamd en was amper kritisch op de NAM geweest. De ambitie van de Dialoogtafel was: vertrouwen herwinnen. Daartoe zouden nieuwe verhoudingen geschapen worden. Lokale betrokkenheid was met het oog op de toekomst essentieel. De Dialoogtafel zou een vorm van burgerparticipatie worden op hoog niveau.
Het essay, waarin de feiten achter elkaar staan, laat weinig ruimte voor andere interpretaties: op papier zei het rijk dit democratische experiment te willen, maar in de praktijk handelde ze anders. Het rijk wilde draagvlak voor haar oplossingen voor de aardbevingsschade. Ze zocht voorsprekers voor de uitvoering daarvan in de regio. Er was bij het ministerie van Economische Zaken amper bereidheid om te luisteren. Het politieke denkraam hielp evenmin. Vooral bij EZ was het heersende beeld dat burgers uit waren op ‘eigenbelang’ en dat de bewonersorganisaties niet zouden rusten voor de rijksoverheid een ‘open cheque’ zou uitschrijven.
Wallage zag aan de Dialoogtafel loyale mensen die echt iets goeds wilden en konden doen voor de toekomst van Groningen. Zijn ‘diamanten ploeg’ bestond uit elf organisaties uit het Groninger middenveld. Het waren geen ‘ja-knikkers’, wel slimme mensen die hun vezels in de haarvaten van de noordelijke samenleving hadden en daar constructief mee omgingen. Het had heel wat moeite gekost hen ertoe te krijgen om rond de tafel te gaan zitten met de overheden (rijk, provincie en gemeenten).
Eigen aanpak doorduwen
Al de eerste bijeenkomst eiste het ministerie een vetorecht op. Als je de gebeurtenissen volgtijdelijk leest voel je: het rijk wilde geen nieuwe, vergaande burgerparticipatie al had ze dat wel beloofd. De minister wilde zelfs geen klein stukje opschuiven om ruimte te maken voor de Groningers. Zijn argument: ik ben verantwoordelijk en ik moet besluiten verdedigen in de Tweede kamer. ‘We wilden draagvlak onder de noodzakelijke maatregelen’, verklaart een hoge ambtenaar van het ministerie de Haagse inzet. Het rijk wilde geen dialoog of een gemeenschappelijke aanpak, ze wilde haar aanpak doorduwen.
Hadden ze wel geluisterd, dan hadden ze beter doorzien wat Groningen wel zou helpen: een noodwet of een regeringscommissaris die namens de overheid doorzettingsmacht had op alle fronten en de versterking van gebouwen werkelijk kon aanpakken. Maar de rijksambtenaren waren te bang voor de ‘open cheque’ en hielden krampachtig vast aan hun macht. De onwillige rijksoverheid sleurde in haar kielzog provincie- en gemeentebestuurders mee. Die gingen soms om de Dialoogtafel heen naar Den Haag om daar geld voor een eigen parochie weg te slepen. Het Groningse middenveld had het al moeilijk met de obstructie uit Den Haag, maar toen ook provincie en gemeenten stiekem akkoorden sloten met ‘Den Haag’, werden ook regionale bestuurders vijand van de bewoners en verloren ook zij het toch al broze vertrouwen van hun burgers.
Het is meer dan een gemiste kans, zegt Jacques Wallage, het is ernstiger. ‘Het is een poging geweest om de Groningers verantwoordelijk te maken voor allerlei oplossingen, zonder dat er echt werd geprobeerd om op consensus gericht overleg te voeren. Ik vind dat daar heel ernstige dingen zijn gebeurd. Ik vind dat malafide.’ De term ‘malafide’ past in de rustige en feitelijke toon van het ROB-essay. En hij past ook bij de bedachtzame wijsheid van Wallage. Maar het woordenboek laat geen ruimte voor verhulling: malafide betekent ‘te kwader trouw’.
Misbruik van gezag
Het ROB wil geen standpunt innemen en koos daarom voor de titel van het essay over Groningen voor een vraag: ‘Gemiste kans of te grote verwachtingen?’ Daarin zit voor de goede luisteraar zelfs wat ruimte om de Groningers een deel van de schuld in de schoenen te schuiven.
Wallage is onomwonden: Als ik tegen jou zeg: ‘we gaan naar de kermis zaterdag en ik heb 25 euro die we samen gaan besteden’, maar ik heb uiteindelijk maar 2,50 bij me, dan kun je zeggen: ‘dat is geen goed verwachtingsmanagement.’ Je kunt ook zeggen: ‘je hebt geen eerlijk beeld gegeven.’
Misbruik van overheidsmacht komt niet alleen in Groningen voor. Ook de toeslagenaffaire is er een pijnlijk voorbeeld van. Het gezag van de overheid staat onder druk. De ROB heeft november gemaakt tot de Maand van het Gezag, waarin het herwinnen ervan centraal staat. Met studies, debatten en essays probeert ze in beeld te brengen waar het mis is gegaan en hoe de overheid gezag kan terugwinnen. In het kader van de Maand van het Gezag is op 28 november om 19.00 uur in het Forum een debat ‘Een rechtvaardige overheid en regionaal onbehagen’.
