Het geruis van het verkeer op de A7 tussen Groningen en Bremen wordt bij de villa Hamdijk overstemd door gezoem en gekwinkeleer in de verwilderde slingertuin. Het beeldbepalende pand op Hamdijk nummer 49 kwam in 2022 in handen van Het Groninger Landschap, dankzij een erfenis bestemd voor behoud en herstel van een monumentale boerderij in deze buurt. Jan Harm Eppinga is projectleider Erfgoed en houdt een dag per week kantoor in de voormalige salon. Vanachter de vergadertafel heeft hij zicht op witkanten gordijnen uit grootmoeders tijd, pastelkleurig bloemetjesbehang en originele suitedeuren. ‘De fundering, de bouwgeschiedenis, asbest en ecologie hebben we onderzocht. Plannen voor herstel en een nieuwe bestemming volgen, daarna het binnenhalen van vergunningen, een aanbestedingstraject en de uitvoering. Alles bij elkaar zijn we nog wel een jaar of drie zoet.’
De Hamdijk slingert zo’n vijf kilometer door het land tussen Klein-Ulsda en Bad Nieuweschans, ten zuiden van de Westerwoldsche Aa. Deze oude zeedijk uit 1545 moest beschermen tegen het dreigende water van de Dollard. In de zeventiende en achttiende eeuw ontstonden er na inpoldering van nabijgelegen land – zoals rondom het verdronken dorp Houwingaham – ‘huiswierden’ in de luwte van de zeedijk.
Graan bleek goed te gedijen op de vruchtbare zeeklei en bracht in de negentiende eeuw grote welvaart: de ‘champagnejaren’ van de Groninger graanboeren. Het stro voor de strokartonindustrie vergde enorme schuren en zolders voor opslag. De welstand van de herenboeren is op de Hamdijk af te lezen aan tal van prachtige, grote boerderijen die in de typische Oldambster stijl gebouwd zijn. Deze boeren namen de levensstijl over van de stedelijke gegoede burgerij en toonden dit maar al te graag aan de buitenwereld. Helaas verkeren veel Oldambster boerderijen tegenwoordig in erbarmelijke staat. Zonder landbouwfunctie zijn ze te groot, energielabel G is geen uitzondering. Het herstel en onderhoud van een monument is kostbaar. Een particuliere eigenaar met renovatieplannen moet bovendien beschikken over veel energie en uithoudingsvermogen voor een gang langs de vergunningenloketten. ‘De Hamdijk heeft een rijke historie met veel rijksmonumenten’, zegt Eppinga. ‘Maar tachtig procent is in zwaar verval. Als je doorrijdt naar Nieuweschans zie je veel bouwvallige boerderijen, die “huilende bruiden” worden genoemd.’
Vier monumenten
Eppinga wil monumenten redden. ‘Ik praat namens de stenen. Het is jammer als monumenten verdwijnen. Ik hoop dat wat wij doen ook andere eigenaren van monumenten helpt.’ De Hamdijk ligt volgens het Instituut Mijnbouwschade Groningen net buiten de zone van de door aardgaswinning veroorzaakte aardbevingen. Maar hoe bepaal je de oorzaak van instorting? ‘Achterstallig onderhoud, een slechte fundering, bouwfouten uit het verleden of een bewegende ondergrond, wie zal het zeggen? Zwakke plekken kunnen aan het licht komen door bevingen.’
De Engelse landschapstuin rond Hamdijk 49 is herkenbaar aan slingerende paden, een (lege) vijver, hoogteverschillen en welig tierende hulst en vuurdoorn in de schaduw van een reusachtige beuk. Een grindpad voert naar het rijk gedecoreerde bordes met een bruinglanzende voordeur, omlijst door glas-in-loodraampjes en gemetselde stenen met de initialen van de oude bewoners, echtpaar Tammes en hun zoon en schoondochter. Het opvallende rode voorhuis met imponerende hoektoren stamt uit 1922. Het zijn allemaal rijksmonumenten: ook de achterliggende hoofdschuur, oorspronkelijk uit 1850, de bijschuur uit 1949 en de stookhut uit 1923. De woonoppervlakte beslaat ruim 700 vierkante meter met 21 kamers, waarvan 8 slaapkamers. De weelde van de vroegere bewoners is zichtbaar aan alle details. Eppinga wijst in het tochtportaal en de aangrenzende hal op puntgave granito vloeren, geglazuurde tegels en geëtste jachttaferelen in de glazen deuren met hazen, patrijzen en fabeldieren. ‘Hier kwam de visite binnen, dus het moest heel wat lijken.’ Eppinga glimt: ‘De boerderij is verschrikkelijk mooi, heeft veel monumentale waarde en staat op een prominente plek.’
Verrassingen
De decoratieve terracotta kammen op het dak van de villa zijn helaas niet compleet. Een aantal ligt uitgestald in Eppinga’s werksalon. Het project leidt vaak tot verrassingen. ‘Je vindt asbest, of onderdelen zijn slechter dan je dacht. Veel problemen zie je pas goed als je ernaast een steiger hebt opgebouwd.’
Maar het instorten van de schuur was voor Eppinga geen schok. ‘Het zat eraan te komen en geeft de urgentie aan.’ Vanaf de Hamdijk gezien gaapt er een groot gat in het rode pannendak. ‘Midden in de nacht klonk er een knal, vertelde de tijdelijke bewoner. Zo’n bouwvallig stuk dak kan lang blijven hangen, maar hier is de ondergrens aangetikt. Nog een winter en alles zakt in.’ Een relict uit vervlogen tijden prijkt sinds voorjaar 2024 op het behang van Eppinga’s werksalon: een ingelijst ABC-lied uit 1922, gezongen bij de inwijding van de nieuwgebouwde villa. ‘A is de avond zoo gezellig bij elkaar, wij zullen feest gaan vieren want de villa is nu klaar.’ Eppinga glundert: ‘Dit vond ik vorige week in mijn postvak, met het verzoek om het te koesteren. Het was van een nazaat van de familie Tammes.’
Funderingsonderzoek: machtig mooi
‘Op tien plekken hebben we de fundering vrijgegraven en bodemlagen in kaart gebracht.’ Jan Uitham van Koops Grondmechanica vond het funderingsonderzoek op Hamdijk 49 ‘machtig mooi’. Enthousiast vertelt hij over gemetselde steunberen en bijzondere elementen als ‘stiepen’, ‘poeren’ en ‘spaarbogen’.
‘Wat een vaklui: wat konden ze veel en wat deden ze dat mooi, en dat met de hand en paardenkracht’, zegt Uitham. ‘Geologie was vroeger bepalend, want heien bestond niet. De Hamdijk is een mooie hoge plek om te bouwen, al is funderen moeilijk op een kleidijk met onderliggend veen. Gelukkig is deze boerderij grotendeels diep gefundeerd op de pleistocene, vaste zandlaag onder het Oldambt.’ Graafwerk onder het achterstuk van de boerderij onthulde daar wel een verzakt fundament. Uitham: ‘Deze bruid huilt dus niet, of misschien alleen om haar achterwerk.’
Grote opgave
Villaboerderij ‘Hamdijk’ is er slechter aan toe dan de zogenoemde ‘NAM-boerderijen’ op het Hogeland. Die heeft Het Groninger Landschap eerder aangepakt met financiële ondersteuning van de NAM. Bij die boerderijen werd de woonfunctie al naar de schuur verplaatst omdat versterking van het woonhuis te veel voeten in de aarde zou hebben. Eppinga: ‘De technische opgave is hier veel groter.’ Hij wil nog dit jaar ingrijpen. ‘De schuur en de fantastische houten gebinten – deels uit 1850 – halen we als een bouwpakket uit elkaar en slaan we op in de bijschuur. We onderzoeken ze op houtrot en hergebruiken ze als dat kan. Wat nog goed is, onderstutten we zo lang.’
Eerder afgeronde erfgoedprojecten van Het Groninger Landschap geven Eppinga vertrouwen. ‘Maar daar moet je ook mee oppassen. Hoogmoed komt voor de val’, lacht hij. ‘Maar je kunt problemen afpellen tot behapbare grootte om overzicht te houden en zorgen dat je goede mensen erbij betrekt.’ Het Groninger Landschap werkt samen met architectenbureau DAAD en is betrokken bij het koepelproject Graanrepubliek 2.0 wat in 2023 een fors bedrag toegezegd kreeg van Nationaal Project Groningen voor onder andere restauratie van de Oldambster boerderijen.
Toekomst
Opgeknapte boerderijen worden in Nederland op uiteenlopende manieren gebruikt, bijvoorbeeld als kinderopvang, indoor klimpark, burn-out-herstelcentrum, concertzaal, trouwzaal of woonwinkel. ‘Nog geen idee wat het hier wordt, maar grote kans dat er mensen komen wonen. Er moeten weer kinderen spelen’, vindt Eppinga. Eind 2024 wordt er naar verwachting een knoop doorgehakt over een nieuwe bestemming.
‘We voeren verkennende gesprekken en nodigen de buurt uit om te onderzoeken wat hier past. Op het grote erf zijn tiny houses misschien een idee, of een “knarrenhof” in de schuur, een boerderijwinkel of een verlengstuk van brouwerij De Graanrepubliek. Thermen Nieuweschans zit om de hoek: wie weet biedt dat kansen.’ Een partycentrum of autosloperij wordt het vermoedelijk niet, dus Eppinga denkt dat de buurt blij is met reuring op deze plek. De leegloop speelt het platteland van Oost-Groningen immers parten. ‘Dat komt door de schaalvergroting in de landbouw. Bij het opkopen van boerenbedrijven wordt de boerderij vaak afgestoten en enkel de grond gehouden.
Die ontwikkeling was helaas onvermijdelijk.’ De balans tussen historische waarde en geld verdienen is delicaat. De boerderijen zijn een en al pracht en praal, maar hoe houd je ze in stand? Verduurzaming is een must, want de energierekening moet worden betaald. Maar de monumentale waarde staat voorop. Eppinga: ‘We hebben nu zowel de eerste als de laatste boerderij aan de Hamdijk in bezit, want in 2017 schonk de eigenaar van de Mellemaheerd op nummer 9 ons zijn boerderij. Ik hoop dat we hier iets teweeg kunnen brengen.’
Huilende bruiden: de film
Kunstenaar Tom Tieman maakte in 2021 een voorstelling en een luisterwandeling over de ‘huilende bruiden’ op de Hamdijk. Op dit moment werkt hij aan een film over deze grote herenboerderijen. Hij vraagt zich af waarom we verval niet lijken te verdragen. ‘Waarom? Ruïnes vertellen een verhaal. En in het buitenland zien we ruïnes als een attractie. Confronteert verval ons misschien met onze eigen sterfelijkheid?’ Zijn film Huilende Bruiden wordt najaar 2024 vertoond op het Nederlands Filmfestival, in Forum Groningen en op televisie.
