Het romanogotische kerkje van het voormalige dorpje Opwierde werd voltooid in 1250. Het huis was een pion in een door God gegeven orde, waarbinnen het leven zich goed- of kwaadschiks voltrok. Aldus was het eeuwenlang niet alleen een centrum van woord, schrift en beeld, maar ook van rechtspraak en crisisopvang. Een relatief warme plek waar waarden als veiligheid en reinheid golden.
Opwierde is nu een naoorlogse wijk in Appingedam, waar ongeveer de helft van alle twaalfduizend inwoners woonachtig is. De naam is een verzamelnaam van drie buurten: Opwierde-I, Opwierde-Zuid en Hart van Opwierde.
Werd vroeger de maatschappelijke orde bedreigd door kosmische krachten en twist, tegenwoordig huist de dreiging in de grond. Vanwege de aardbevingen is een groot deel van de huizen gesloopt en herbouwd, sommige delen van de wijk zijn gerenoveerd. In 2026 zal er een geheel vernieuwd Opwierde zijn.
Ik neem de kerk als startpunt en wandel over de brede Burgemeester Klauckelaan naar het westen, richting het winkelcentrum. Je kunt Opwierde zien als een staalkaart van naoorlogse wijkarchitectuur – rechts het begin, links het vervolg. Zo stammen de huizen aan de Ippiusstraat uit de jaren vijftig, zijn die in de naburige Placiusstraat gebouwd in de jaren zestig en werden de woningen in de tegenoverliggende straten opgeleverd in de jaren zeventig. Soms ligt de thematiek op straat en is museumbezoek niet nodig. De woningen aan de Ippiusstraat en Placiusstraat, gelegen in Opwierde-I, representeren nog altijd hoop en vooruitgang. Grote ramen, voor- en achtertuintjes, een brievenbus, stoepen met paaltoparmaturen van ontwerper Friso Kramer. Een vertrouwd straatbeeld derhalve, alsof er niets aan de hand is. Dat sommige woningen leegstaan is de enige voorbode van de komende sloop. Afbraak en opbouw zijn in volle gang in en rond de Georg van Saksenlaan, die parallel loopt aan de Burgemeester Klauckelaan. Wie via Google Maps afslaat naar de Adamistraat, lijkt in een andere dimensie te komen. Alsof de wereld tussen 2009 en 2016 definitief is veranderd, maar met behoud van de juiste schaal en de sobere uitstraling. Zo zijn de nieuwe woningen ook een hommage aan hun voorgangers.
Uitgangspunt voor de wijkvernieuwing van Opwierde-1, getekend door TWA Architecten uit Birdaard, is de zogeheten Groninger variant binnen de Amsterdamse School. Kenmerkend zijn de bakstenen accenten (hoeken, rondingen) die door hun subtiele aanwezigheid een gebouw een bijzondere dimensie geven. Het is een inspiratie met stevige wortels. Ik denk meteen aan de Gerefomeerde Kerk van Appingedam, in 1927 gebouwd volgens de beginselen van die Amsterdamse School. Weer in de Burgemeester Klauckelaan – ik loop via de Adamistraat weer terug – is de gelijkenis treffend. De huizen hebben een klassieke uitstraling, maar zijn gebouwd in een eigentijds jasje.
Ik betreed de jaren zeventig in de Secretaris W. Holscherlaan, waar dit jaar de sloop en nieuwbouw zal aanvangen. Het decennium laat meteen zien waar het voor stond: bochtige straten, veel groen en waterpartijen geven aan dat de straat ook een verblijfsruimte is. Is het oorspronkelijke deel van Opwierde-I een bevroren tijdsbeeld, zowel Opwierde-Zuid als Hart van Opwierde ogen tijdloos. Nog altijd het beste idee ooit, wat menselijke maat betreft.
Aan de Burgemeester Lewe van Aduardstraat is de herbouw in volle gang. De nieuwe doorzonwoningen zijn iets groter, maar nog net niet uit hun verband getrokken. Dat gaat wel ten koste van een zekere lichtheid. Met meer massa is de verbinding met de straat korter en drukker. Het steekt natuurlijk ook nauw met al die grote auto’s voor de deur, net zoals de talrijke stenen tuinen ook niet bijdragen aan een gevoel van een open en vrije ruimte. Gelukkig kennen de afzonderlijke huizenblokken wel variatie en is het stratenplan leidend. De roofzuchtige expansiedrift van de moderne vrije kavel geldt hier in ieder geval niet.
Bijna weer bij het startpunt ontnemen de hoge drive-inwoningen in de Wethouder Huismanlaan mij het uitzicht op het kerkje. Ze staan als het ware met de rug naar de geschiedenis toe, terwijl Appingedam juist zo verbonden is met historische godshuizen – vergeet ook de Nicolaïkerk niet. Vanuit dat gezichtspunt is het maar goed dat deze woningen worden gesloopt.
Het is een interessante vraag in hoeverre de naoorlogse wederopbouw is geïnspireerd op romanogotische kerkjes als die in Opwierde. Het is wellicht een domme vraag, maar een beetje wandelaar neemt tijd om antwoorden te verzinnen. Naast maat moet je bij zo’n vergelijking ook denken aan variatie en herhaling. Die moet je goed timen, zodat vormen nuttig zijn en niet overbodig of nutteloos. Alleen zo krijg je een zekere gewichtigheid, die toch bescheiden oogt. Het oudere erfgoed kun je zien als een voorloper van het nieuwe, alsof het genoemde waarden doorgeeft. In Opwierde zijn geschiedenis en erfgoed volop in the making.
Jaap Krol schreef onder meer Wederzien over de wederopbouw in Noord-Nederland. Binnenkort verschijnt De Straatatlas van Nederland, een boek over straatmeubilair.
