De verslaglegging begon aan de vooravond van de parlementaire enquête in weelde: kranten brachten eigen onderzoek. RTV Noord wijdde er een hele uitzending aan.
Dagblad van het Noorden en NRC hebben de handen ineengeslagen en haalden een paar mooie primeurs boven tafel. Over hoe hoge ambtenaren van het ministerie van Economische Zaken manipuleerden om informatie geheim te houden. Ze bleken met de grote gasbedrijven samen te spannen om de gaskraan hard open te zetten, ook na waarschuwingen van de toezichthouder dat het niet veilig was voor de Groningers.
De Volkskrant opende zaterdag 25 juni met ‘Het verdriet van Groningen’. Met indrukwekkende foto’s en verhalen reconstrueerde de krant hoe het vertrouwen in Groningen wegzakte. De NOS bracht een buitengewoon toegankelijke serie podcasts met goede verhaallijnen en stevig gefundeerd in kennis van zaken – om maar een paar voorbeelden van journalistieke vakwerk te geven.
Ook maandag leefde de enquête nog bij de media. Trouw zette bijvoorbeeld ‘Het gasfalen’ op de voorpagina en bracht in beeld hoe de waarheidsvinding bij een parlementaire enquête in zijn werk gaat. De eerste verhoordag wilden ook de tv-programma’s nog wel aandacht besteden aan de verhoren. De parlementaire enquêtecommissie had maandag drie bewoners opgeroepen en dat leverde emotionele beelden op. Susan Top van het Groninger Gasberaad vertelde onder andere hoe ze op vele manieren naar Den Haag had gebracht wat er mis ging. Iedereen daar bewees lippendienst aan ‘de Groningers’, maar niemand deed wat met de voorstellen. Haar machteloosheid was oprecht en intens. Goed materiaal voor de televisiemakers.
De tractoren
Daarna denderden tractoren het hectische leven binnen. Die duwden in de meeste media ‘Groningen’ opzij. Zelfs het NOS Journaal en ook RTV Noord zette de kijkers op dieet. Via liveblogs kreeg het publiek gelukkig nog wel wat hoogtepunten opgediend. Daar zijn ook opvallende fragmenten uit de verhoren terug te kijken. Jammer dat de media hun aandacht verlegden, want ook daarna heb ik met rode oortjes geluisterd naar de online uitgezonden (en terug te luisteren) verhoren. In de tuin, wisselend aan het onkruid wieden en in de ligstoel, want je moet er urenlang goed je aandacht bij houden, volgde ik de parlementaire enquête.
Op de tweede dag werden drie wetenschappers rustig en goed verhoord. De vragen kwamen voort uit kennis van zaken zonder dat die tentoongespreid hoefde te worden. Het ging er primair om de opgeroepen mensen hun verhaal te laten vertellen.
Er ontvouwde zich die tweede dag opnieuw een bloedstollend verhaal. Nu over hoe we al in de jaren tachtig van de vorige eeuw ‘in een tunnel’ belandden. Omdat de gasregenten er belang bij hadden om de risico’s van aardschokken klein te houden, werden onderzoekers die daar vragen bij stelden bot opzij gedrukt. De verhoren lieten zien hoe Shell en Exxon Mobil zich mengden met hoge rijksambtenaren tot een amalgaam dat bestuurders hun laatste restje onafhankelijkheid wist te benemen.
Precies dit is waarom onafhankelijkheid van de wetenschap zo belangrijk is. Dus ik verwachtte de volgende dag verslagen en analyses in de media. Misschien is het onderwerp niet zo sexy dat het in de praatprogramma’s komt, maar een journalistieke vakman kan daar toch een prachtig verhaal over maken. Dat bleek vrijdag toen journalisten van onderzoeksplatform Follow the Money met hun verhaal kwamen. Zij ontrafelden eerder ook de verwevenheid tussen de gasindustrie en bestuur en hoe veiligheid van bewoners daarin werd vermorzeld.
Regenten houden niet van tegenspraak
Dag drie bracht in beeld waarom het moment dat we ‘die tunnel in gingen’ voor de enquête zo belangrijk is. Want daarna hoeven bewindslieden maar te wijzen naar het gereviewde rapport ‘dat gaswinnen veilig is’ om critici weg te drukken en zichzelf in te dekken. George Verberg, directeur van de Gasunie, deed dat in zijn verhoor nog met enig besef van de consequenties voor de Groningers. Annemarie Jorritsma, die als minister van Economische Zaken het bedrijfsleven meer ruim baan gaf, liet met haar gladde antwoorden vooral zien dat ze bekwaam kan opereren in een nauwe ruimte waar de blik op de rest van de wereld is afgeplakt.
Op dag vier voelde de enquêtecommissie topmensen van de NAM en Shell aan de tand over de schadeafhandeling. De ontkenning van het aardbevingsgevaar blijkt ook dan cruciaal. Want als de fundering van een huis niet kapot kan gaan door aardbevingen, ga je daar ook geen schadevergoeding voor geven. De tunnelwanden bieden zo comfort aan de gasregenten. In die papieren wenswereld kon het bureau voor schadeafhandeling uitgroeien tot onderdrukker van de gedupeerde bewoners met hun onveilige en kapotte huizen.
De vijfde dag bracht Tom Postmes op nog een andere manier aan snee waarom een open blik op de wereld een belangrijke voorwaarde is voor goed bestuur. De schadeafhandeling is door NAM en Rijk behandeld als een technische zaak: het repareren van scheuren in huizen. Dat in die huizen mensen wonen werd in Den Haag ’vergeten’. Adviezen van sociaal en maatschappelijk onderzoekers als Postmes die daarop wezen verdwenen in diepe lades. Regenten houden niet van tegenspraak. Bewoonster Annemarie Heite illustreeerde dat aan het slot van de week verhoren met haar relaas over hoe zij door advocaten van de Zuidas is gemangeld. Burgers zijn kansloos tegen de overmacht van de overheid, concludeerde zij.
Achter de BTW-bonnen van de NAM aan
Ik kijk uit naar de reflecties op deze verhoren die nog gaan komen in de media en hoop niet dat we daarop moeten wachten tot het eindrapport. En misschien kan er deze zomer vast een gretige journalist achter de BTW-bonnen van de NAM aan gaan – de zoveelste manier om de aardbevingsschade af te wentelen op de gemeenschap.
Wie in de vakantie verdieping zoekt, heeft in elk geval een ruime keus. Persoonlijk kan ik aanraden het boek ‘Gas’ van Emiel Hakkenes te lezen. Hij leidt je via persoonlijke verhalen van sleutelfiguren langs een waaier van gebeurtenissen. Hakkenes doet dat ook in de krant: aan de vooravond van elke enquêtedag geeft hij een schets van een te verhoren persoon. Die artikelen alleen al zijn een goed argument om vanaf 29 augustus als de verhoren weer van start gaan een abonnement op Trouw te nemen.
De Rusland-connectie is prachtig blootgelegd door Wendelmoet Boersema in ‘Gronings goud’. Als voormalig Rusland-correspondent en nu parlementair verslaggever van Trouw zet zij de verhoudingen haarfijn uiteen. Ook de podcast van de NOS wil ik aanbevelen. Reinalda Start en Heleen Ekker, de makers, brengen op ontspannen toon doordringende verhalen in lijn met het lezenswaardige boek ‘Gaskolonie’ dat ze samen met Margriet Brandsma schreven.
Mijn eigen boek, ‘Ontaard land’, verhaalt hoe een bewoner wordt meegesleurd in de versterkingsoperatie en hoe de ontkenning van het bewonersbelang door de overheid hem steeds machtelozer maakt. Niet alleen het huis scheurt, ook de omgeving verandert. Door de gaswinning en een reeks van eerdere ingrepen is het landschap steeds kwetsbaarder geworden. ‘Een lezenswaardige reis door de tijd’, oordeelde de rijksbouwmeester op Twitter.
Deze journalistieke producties zijn echter geen vrolijke kost. Zoek je deze zomer naar iets hoopgevends, hou dan vooral voor ogen dat de parlementaire enquête na de zomer verder op zoek gaat naar waar het misliep tussen de ambitie van de overheid (op papier prachtig) en de werkelijkheid.
