De Robles atlassen

Op kaart 59 van Makkum staan oorlogshandelingen afgebeeld. Soldaten als eenvoudige poppetjes getekend, het geweer over de schouder en een zwaard aan de riem, trekken de plaats binnen. Tussen de soldaten rijdt een man te paard, Caspar de Robles. De Robles is in Friesland vooral bekend geworden omdat hij zich heeft ingezet voor het herstel van de dijken die door de stormvloeden van 1570 en 1573/74 zwaar waren beschadigd. Ter herinnering daaraan werd voor hem in 1576 bij Harlingen het monument De Stenen Man opgericht. De Portugees was in Friesland terechtgekomen als militair en stadhouder in dienst van de Spaanse koning Filips II. Het was het begin van de Tachtigjarige Oorlog, het verzet van de Protestanten in de Lage Landen tegen de Katholieke Spaanse kruisvaarders/veroveraars.
De kaarten…

Op kaart 59 van Makkum staan oorlogshandelingen afgebeeld. Soldaten als eenvoudige poppetjes getekend, het geweer over de schouder en een zwaard aan de riem, trekken de plaats binnen. Tussen de soldaten rijdt een man te paard, Caspar de Robles. De Robles is in Friesland vooral bekend geworden omdat hij zich heeft ingezet voor het herstel van de dijken die door de stormvloeden van 1570 en 1573/74 zwaar waren beschadigd. Ter herinnering daaraan werd voor hem in 1576 bij Harlingen het monument De Stenen Man opgericht. De Portugees was in Friesland terechtgekomen als militair en stadhouder in dienst van de Spaanse koning Filips II. Het was het begin van de Tachtigjarige Oorlog, het verzet van de Protestanten in de Lage Landen tegen de Katholieke Spaanse kruisvaarders/veroveraars.
De kaarten die waarschijnlijk in opdracht van de Robles zijn gemaakt, zou je militaire kaarten kunnen noemen. Die uit Austin brengen bijna allemaal de veldtocht uit 1572 door de noordelijke provincies in beeld, de andere de vestingwerken van een groot aantal noordelijke plaatsen.
Maar ze geven ook informatie over aantallen inwoners, uitbreidingsplannen en industriële vestigingen. Dit maakt de kaarten interessant voor onderzoekers van de bewoningsgeschiedenis, de demografische ontwikkeling en van de waterstaatgeschiedenis van het Noorden, vooral Friesland.

Militair-strategische informatie

In Friesland waren in de 16e eeuw de meeste strategische plaatsen het best over het water te bereiken. Op een groot aantal van de kaarten zijn de waterwegen, de havens en de vestingwerken het meest gedetailleerd weergegeven. Bij een eerste blik op die kaarten, bijvoorbeeld kaart 3 van Harlingen, is het duidelijk dat het om die elementen gaat. Voor een militair zoals de Robles is dat relevante informatie. Het accent ligt meestal niet op de bebouwing, de wegen of het gebruik van de bodem. Zoals te verwachten, zijn de strategisch belangrijkste plaatsen en belangrijke bevolkingscentra in kaart gebracht: Leeuwarden, Harlingen, Stavoren (plaatsen aan open water) en Sneek, Bolsward en Franeker. In al deze plaatsen waren versterkingen ingericht, sommige al rond het jaar 1500. De auteurs van het begeleidende boek geven goede militair-strategische redenen voor de Robles interesse in plattegronden en afbeeldingen in vogelvlucht van andere plaatsen in Friesland en het aansluitende gebied van Overijssel: Makkum, Hindeloopen, Sloten, Lemmer en Oostmahorn, Vollenhove, Kuinre, Blokzijl, Kampen en Zwolle. Ze maken ook aannemelijk welke militaire betekenis Koudum-Galamadammen, Lidlum, Anjum, Berlikum, Dronrijp en Dokkum voor De Robles moeten hebben gehad.

Bewoningsgeschiedenis

Bij het vergelijken van de kaarten uit de 16e eeuw met de huidige situatie in bijvoorbeeld de oude centra van Leeuwarden, Sneek, Franeker en Bolsward is nog veel overeenkomst te ontdekken. Uitgaande van de nu bekende situatie zal men straten, pleinen en grachten op de oude kaarten in veel gevallen kunnen terugvinden. Veranderingen in de oorspronkelijke structuur zijn zo dus ook goed op te sporen. Op een aantal kaarten, bijvoorbeeld die van Makkum, is de verkaveling van het omringende land natuurgetrouw weergegeven en ook nu nog in het landschap herkenbaar. In andere gevallen (Sneek, Lemmer) is de structuur van het omringende land zeer grof of onnauwkeurig getekend.

Historische demografie

Onderzoekers die zich bezighouden met de studie van de loop van de bevolking (toename, afname, veranderingen in de samenstelling) kunnen informatie ontlenen aan de afbeeldingen in vogelvlucht en de kaarten waarop huizen en bedrijven (steenfabrieken, kalkovens, zoutketen, boerderijen en tuinderijen) staan afgebeeld. Schatting van de inwoneraantallen op grond van het aantal ingetekende huizen lijkt in sommige gevallen te kloppen met berekeningen op basis van de oudste kadasterkaarten. Uitgaande van gemiddeld zes bewoners per huis, zal Stavoren ongeveer 1200 inwoners geteld hebben, Berlikum en Sloten 600 tot 700. De inwoneraantallen van Leeuwarden en Groningen waren in werkelijkheid aanmerkelijk groter dan op grond van het aantal ingetekende huizen op de kaarten kan worden berekend. Volgens Schroor, die deze berekeningen heeft uitgevoerd, is dat verschil te verklaren door het ontbreken van kamers en achterhuizen op de kaarten. Leeuwarden telde in de tijd dat de kaarten getekend werden ongeveer 7000 inwoners, Groningen naar schatting 11.000.

Geschiedenis van de waterstaat

De kaarten zijn ook van belang vanwege de hier en daar afgebeelde kustlijn, de binnenwateren en waterstaatswerken. Op de Dresdener kaarten is het water in blauw ingekleurd, op de in bruine inkt getekende Austinkaarten is water met golvende lijntjes weergegeven. De kaarten geven over het algemeen een betrouwbaar beeld van de waterstaatswerken voor de afwatering en de scheepvaart, zoals schutsluizen en zijlen.
Een paar jaren voordat deze kaarten werden getekend vonden de zware stormen en overstromingen van 1570 en 1573/74 plaats. Vergelijking met kaarten van voor de stormvloeden, geeft een beeld van de gevolgen ervan voor de kustlijnen en de breedte van de kwelders.

De uitgave van het Rijksarchief in Friesland is van belang omdat ze kaarten waarvan maar één exemplaar bekend is, voor het publiek toegankelijk maakt. Naast een groot aantal particulieren hebben alle grote bibliotheken in de noordelijke regio een exemplaar aangeschaft. De oplage van 450 exemplaren was zeer snel uitverkocht. Het begeleidende boek geeft heel veel achtergrondinformatie over de tijd waarin de kaarten zijn getekend. Daarnaast worden alle kaarten vrij uitvoerig beschreven. Deze beschrijvingen zijn handleidingen bij het ‘lezen’ van de kaart. Ze behandelen de ligging en geschiedenis van de afgebeelde plaats en een concrete beschrijving van de plaats aan de hand van de kaart of kaarten.
De reproducties van de kaarten zijn met zoveel zorg gemaakt dat je af en toe bijna vergeet dat het niet de originele oude kaarten zijn.

Bronnen
* De Robles atlassen, vestingbouwkundige plattegronden uit de Nederlanden en een verslag van een veldtocht in Friesland in 1572. Leeuwarden: Rijksarchief in Friesland, 1998.
* Meindert Schroor. De atlassen als bron voor de historische geografie van Friesland; lezing ter gelegenheid van het verschijnen van de uitgave. Leeuwarden 1998.