Heropen het Zuiderdiep!

Het Gedempte Zuiderdiep is één van de drukste straten in het centrum van de stad Groningen. Deze brede plak asfalt, gekaderd door gele klinkers, wordt dage­lijks door duizenden stadjers, studenten en bezoekers gebruikt. Doordeweeks is het een belangrijke route om van en naar het station, de universiteit, kantoren of winkels te komen. In de weekenden stoppen er bussen vol toeristen en vullen de kroegjes aan het Zuiderdiep er zich met stadjers en ommelanders.  
Het Zuiderdiep is ook een typisch voorbeeld van de uitdagingen waar steden voor staan vanwege de steeds grotere weersextremen. Je zou haast denken dat het Gedempte Zuiderdiep nostalgisch begint te worden, want bij extreme neerslag lijkt het niets liever te willen dan terug te veranderen in een open gracht.

Het Zuiderdiep was ooit belangrijk voor het waterbeheer, maar is nu zelf een probleem geworden

Karakter

Om te begrijpen hoe het Gedempte Zuiderdiep haar huidige karakter kreeg, gaan we terug naar de zeventiende eeuw, de tijd waarin het Zuiderdiep werd gegraven. De stad Groningen was toen nog nauw verbonden met het Waddengebied. Via de verschillende rivieren rondom de stad voeren schepen met handelswaar van en naar de stad. De grachten waren van cruciaal belang voor de watervoorziening en riolering. De stroming van de Hunze, het Reitdiep en de Aa zorgde samen met de getijden voor voortdurende aanvoer van schoon water en een snelle afvoer van vervuild water. Ook regenwater werd via de grachten afgevoerd. Om dit te vergemakkelijken zie je bij veel oude grachten dat de omliggende straten licht schuin aflopen richting het water. Voor stadsuitbreiding was het aanleggen van een nieuwe gracht dan ook net zo belangrijk als nu het aanleggen van wegen en riolering. De oplevering van het Zuiderdiep in 1637 was noodzakelijk voor verdere groei van de stad Groningen. Het Zuiderdiep deed vervolgens bijna 250 jaar lang dienst als gracht. Dat heeft zijn sporen nagelaten in de huidige vorm van het Gedempte Zuiderdiep. De handelsschepen losten hun lading meestal bij de pakhuizen aan de noordkant van de stad en meerden vaak aan bij havens en kades aan de zuidkant, waaronder het Zuiderdiep. Hier konden met name kleinere schepen aanmeren, terwijl grotere schepen doorvoeren richting het Damsterdiep. Er werden meerdere hoge bruggen over het Zuiderdiep gebouwd, zodat ook het voetverkeer zich goed door de stad kon bewegen. Sporen van deze bruggen kun je tegenwoordig nog terugzien als verhogingen in het straatreliëf.  

Door de grote maatschappelijke verande­ringen die vanaf 1850 plaatsvonden, zoals de industriële revolutie, de opkomst van nieuwe manieren van oorlogsvoering en moderne vervoersmiddelen zoals de trein, voldeed de oude stadsinrichting niet meer. De oude stadswallen werden afgegraven en vervangen door nieuwe voorzieningen als het acade­misch ziekenhuis en het treinstation. Het Zuiderdiep werd in 1880 gedempt. Na de demping werd ook ondergronds een grote moderniseringsslag doorgevoerd. Het gemeentelijke hoofdriool werd gebouwd, een technische innovatie die de noodzaak van grachten en open water in één klap deed verdwijnen en ertoe leidde dat de boven­grondse ruimte in de stad zo efficiënt mogelijk kon worden ingezet. Voor het Gedempte Zuiderdiep betekende dit dat het gebruikt werd als markt, als busstation en tegen­woordig als verkeersader. Iedere stap in het vergroten of verbeteren van het riool maakte verdere bovengrondse verdichting mogelijk. Die vorm van stadsontwikkeling zie je vanaf de twintigste eeuw in alle stedelijke ontwik­keling. Het riool heeft open water en groen verdrukt tot een sluitpost in de stedelijke ontwikkeling.

Stream Desert

Het Gedempte Zuiderdiep is tegenwoordig een schoolvoorbeeld van een zogenoemde ‘stream desert’. Deze term wordt gebruikt voor gebieden die voor hun waterregulering volledig afhankelijk zijn van onder­grondse infrastructuur. Nu extreme weercondities vaker voorkomen, kan dit tot problemen leiden. Het Gedempte Zuiderdiep komt in alle modellen naar voren als een risicolocatie voor wateroverlast. De straat ligt lager dan het omliggende gebied en door de ontstaansont­wikkeling van het gebied stroomt water uit omliggende straten snel en eenvoudig naar het Zuiderdiep toe. Het regenwater dat zich er daardoor verzamelt, moet vervol­gens via smalle straatkolken worden afgevoerd. Tijdens buien stroomt het water in enkele minuten van de hoger gelegen straten naar het Zuiderdiep.

Er moet opnieuw plek komen voor open water en groen in onze steden

Dat functioneert prima op regen­achtige dagen in de herfst en de winter, als er een constante maar beperkte stroom water is, maar in de lente en de zomer is dit een risico. Bij extreme buien, waarbij in een paar uur evenveel regent valt als normaal in een week of maand, wil te veel regenwater de putten in. Tijdens deze buien lijkt het Zuiderdiep op een verkeersknooppunt tijdens de spits. Water verzamelt zich eerst tussen de stoepranden, maar als er te veel neerslag is, gaat het op zoek naar alternatieve routes. Het water stroomt dan naar kelders en voor­deuren van omliggende panden, met waterschade tot gevolg.  

Herontwerp

Probleemgebieden als het Zuiderdiep vinden we in alle steden. Vandaar dat alle gemeenten vanaf 2018 verplicht zijn om maatregelen te nemen om de bebouwde omgeving voor te bereiden op extreem weer. Het doel van deze aanpak is dat in 2050 iedere straat in Nederland bestand is tegen weersextremen. Dat betekent in de praktijk dat er opnieuw plek moet komen voor open water en groen in onze verdichte en compacte steden. Het opnieuw inrichten van het Gedempte Zuiderdiep vraagt om een herontwerp van het gebied. Verkeer en waterhuishouding moeten meer in balans komen. Dit kan op twee manieren.

Het Zuiderdiep kan zijn huidige vorm houden als we technische onder­grondse maatregelen treffen. Denk aan ondergrondse wateropslag en nieuwe bestrating die het water doorlaat. Dit soort technische maat­regelen vraagt grote investeringen en veel onderhoud, maar zorgt ervoor dat het Gedempte Zuiderdiep zijn moderne karakter kan behouden. Een andere, meer radicale, oplos­sing voor de waterproblematiek is om de demping ongedaan te maken en het Zuiderdiep weer te laten stromen. Het herintroduceren van oude waterstructuren wordt in Nederlandse steden al veel toege­past. Voorbeelden hiervan zijn te vinden in Utrecht, waar de singel rondom het stationsgebied is hersteld en in Enschede, waar stadsbeken in oude staat zijn teruggebracht. Door te werken met de hoogte­verschillen die er al zijn, kan water eenvoudig worden weggeleid. Deze ingreep vraagt om onderzoek, want het is de vraag hoe je een heropening van het Zuiderdiep combineert met de andere functies ervan. Maar zo’n nieuwe balans zoeken in het gebruik van het Zuiderdiep, vraag met name om lef van de gemeente Groningen.

Heropend Zuiderdiep

Het Zuiderdiep is ooit gegraven om het waterbeheer in de stad te regu­leren. Na de demping is het hierin juist een problematische rol gaan spelen. Hoe het Zuiderdiep in de toekomst ontwikkeld gaat worden is nog onbeslist, maar de gemeente Groningen heeft al laten zien klimaat­adaptieve oplossingen te durven omarmen. Een mooi voorbeeld is het planten van tientallen bomen met een eigen bewateringssysteem op de Grote Markt, die het plein zullen helpen verkoelen. Een heropend Zuiderdiep zou een grote stap voor­waarts zijn in het bereiken van een klimaatadaptieve stad.

Een gedurfde oplossing voor wateroverlast in de stad Groningen

Allard Hans Roest is docent, onderzoeker en projectleider Klimaatadaptatie bij de Hanzehogeschool en extern promovendus bij de Rijksuniversiteit Groningen.