Oppervlaktewater of grondwater als bron? Dit is een altijd terugkerend dilemma binnen de drinkwatersector. In Drenthe verkeren we in de gelukkige situatie dat we voor onze 180.000 huishoudens in principe beschikken over de kwalitatief meest betrouwbare bron, diep grondwater. Dit houdt wel in dat het belangrijkste bezwaar tegen grondwaterwinning – verdroging van natuurgebieden – doelbewust moet worden tegengegaan. Daarom zet de Waterleiding Maatschappij Drenthe (WMD) oppervlakte- en afvalwater in voor minder hoogwaardige toepassingen (zie kader Ander water) en gaat ze over tot capaciteitsvermindering (Assen en Gasselte) of zelfs sluiting (Zuidlaren) van winningen in verdrogingsgevoelige gebieden.
Om in de toekomst toch over voldoende wincapaciteit te beschikken, wees de Provincie Drenthe al in 1993 het Hunzesysteem aan als nieuwe bron, op voorwaarde dat de mogelijkheden werden onderzocht voor direct of indirect gebruik van het oppervlaktewater. Uit onderzoek van de WMD bleek dat er met name in het gebied Breevenen goede mogelijkheden zijn voor grondwaterwinning in combinatie met ingrepen in de oppervlaktewaterhuishouding gericht op natuurontwikkeling.
Het Breevenen-concept
Het concept Breevenen grijpt terug op de situatie voor de drooglegging in de jaren zestig, toen bloemrijke gras- en hooilanden plaats moesten maken voor gras- en akkerland. Het concept wordt visueel weergegeven in drie schematische dwarsdoorsneden over Hondsrug en Hunzedal ter hoogte van Breevenen:
Vroeger, voor de uitvoering van cultuurtechnische en herinrichtingsmaatregelen, kwam een deel van de grondwaterstroom vanaf de Hondsrug (en het Drents Plateau) in het Hunzedal als kwel aan het maaiveld; een ander deel kwelde direct op in de toen nog vrij afwaterende en meanderende Hunze, waarlangs rivierbegeleidende natuur floreerde. De grondwaterstanden in het Hunzedal waren ondiep en in Breevenen waren goede omstandigheden voor grondwaterafhankelijke natuur.
Nu is het gebied gedraineerd en is de Hunze in een keurslijf geperst: rechtgetrokken, tussen kaden en zonder afwaterende functie. De kwelstroom vanaf de Hondsrug en het Drents Plateau wordt in het inmiddels lager gelegen gebied tussen Hondsrug en Hunze afgevangen en versneld afgevoerd voordat het maaiveld is bereikt, opdat de grondwaterstanden op een niveau blijven dat optimaal is voor de landbouw. De mogelijkheden voor grondwaterafhankelijke natuur zijn minimaal en ook langs de Hunze zijn de natuurwaarden beperkt.
Straks, na realisatie van het project wordt de drainage in een deel van Breevenen buiten gebruik gesteld; in het kader van het project Hermeandering Hunze van de Stichting Het Drentse Landschap wordt een deel van de Hunze van zijn keurslijf bevrijd. De grondwaterstanden komen in het projectgebied terug naar het oorspronkelijke niveau en er ontstaan mogelijkheden voor grondwaterafhankelijke natuur in een natuurlijke gradiënt. Aanvullend blijkt het mogelijk een deel van het afstromende grondwater te winnen, voordat het in het drainage- en oppervlaktewatersysteem belandt dat in de omringende landbouwgebieden gehandhaafd blijft. Langs de Hunze wordt door het project van Het Drentse Landschap de ontwikkeling van oppervlaktewaterafhankelijke natuur weer mogelijk.
Winningstechnieken
Voordat het huidige concept op tafel kwam, is ook uitgebreid onderzoek verricht naar de toepasbaarheid van andere technieken, waaronder diepinfiltratie (zie kader Diepinfiltratie). Uit een integrale afweging blijkt dat in het Hunzedal de winning van grondwater op vrijwel alle milieuaspecten even goed of gunstiger scoort dan diepinfiltratie. De inzet van oppervlaktewater vraagt door de uitgebreidere zuivering een groter energie- en hulpstoffenverbruik, levert meer afvalstoffen, en leidt door de benodigde voorraadbekkens tot een groter ruimtebeslag, grotere effecten op het landschap en meer vergraving. Verder zijn de in te zetten technieken bij gebruik van oppervlaktewater complex en daardoor duurder voor de consument.
Belangrijk nadeel van grondwaterwinning daarentegen is de mogelijke verdroging van de natuur, terwijl bij diepinfiltratie alleen tijdens calamiteiten effecten zijn te verwachten.
De combinatie met de natuurontwikkeling scoort wat betreft de natuur beter dan grondwaterwinning zonder meer: er is nu ook winst, door de vernatting. Door de natuurontwikkeling wordt een relatief grote claim gelegd op de ruimte en verandert het landschap. Op deze aspecten scoort de combinatie echter beter dan diepinfiltratie.
Voorkeur van de WMD
De Waterleiding Maatschappij Drenthe kiest op basis van voorgaande vergelijking in Breevenen voor grondwaterwinning, onlosmakelijk gecombineerd met ingrepen in de waterhuishouding ter plekke. Door de nieuwe natuur wordt bovendien invulling gegeven aan de gewenste ontwikkelingsrichting in het Hunzedal. Zonder waterwinning zou dit waarschijnlijk niet op korte termijn van de grond komen, vanwege het ontbreken van voldoende financiële middelen voor met name grondverwerving.
Bloemrijke toekomst
Inmiddels is een groot deel van de gronden al in bezit van de WMD en zijn ook de plannen rond. Zodra de benodigde vergunningen zijn verleend, kan dan ook worden begonnen met de inrichting van de bijna tweehonderd hectare. De bedoeling is dat Breevenen een aangesloten natuurgebied wordt met goede ontwikkelingsmogelijkheden voor gevarieerde schraallandvegetaties als blauwgraslanden, dotterbloemhooilanden en zeggengemeenschappen; in een bepaald deel van het gebied ontstaan broed- en voedselplaatsen voor allerlei weidevogels dankzij agrarisch medegebruik. Het natte natuurlandschap leent zich bovendien uitstekend voor recreatieve doeleinden op kleine schaal. Hierbij denkt de WMD zeker niet aan een toeristische attractie, maar veel meer aan de ontsluiting van het gebied voor fietsers en wandelaars; vergelijkbaar met Annen 1, het prachtige wandel- en wingebied aan de Bulten, dat met tweehonderd gras- en plantsoorten en zeventig gesignaleerde vogelsoorten ’s zomers zeker een bezoekje waard is.
Ander water
‘Ander water’ wordt in Drenthe geleverd als gietwater, bereid uit zandwinplassen, in de glastuinbouwgebieden Erica en Klazienaveen. Daarnaast is met NORIT Nederland BV onlangs een overeenkomst gesloten voor de jaarlijkse levering van 500.000 m3 gedemineraliseerd water uit oppervlaktewater. Met andere grootverbruikers zijn eveneens besprekingen gaande. Punt van aandacht is de beperkte beschikbaarheid van oppervlaktewater in de zomer en de noodzaak om grondwater als reserve op de achtergrond te houden.
Ook de levering van huishoudwater berieid uit oppervlaktewater of regenwater kan tot een verminderde vraag naar drinkwater leiden. De WMD participeert in een aantal onderzoeken naar de haalbaarheid van een tweede leidingnet in enkele uitbreidingswijken in Drenthe. Belangrijk is de vraag of huishoudwater een duurzame optie is uit oogpunt van milieu en kosten. Tegenover de besparing op goed grondwater staan extra gebruik van chemicaliën en energie en het extra gebruik van materialen voor leidingen.
Diepinfiltratie
Bij diepinfiltratie wordt oppervlaktewater na een uitgebreide zuivering via putten in de bodem gebracht en na een bodempassage teruggewonnen. Door zorgvuldige afstemming van infiltratie en terugwinning kunnen de effecten op grondwaterstanden en stijghoogten buiten het waterwingebied worden geminimaliseerd. Wel zijn in het Hunzedal enorme bekkens (minimaal 35 hectare) nodig als buffer bij periodieke tekorten.
