‘This is all man made landscape’, verzucht filmregisseur Peter Greenaway wanneer we van de stad Groningen richting Zoutkamp rijden door dat kenmerkende landschap van Noordwest-Groningen.
Slaperdijken die herinneren hoe telkens weer een nieuw stuk land op de zee werd gewonnen, kleine dorpen op terpen en een eindeloze, lage horizon. Peter Greenaway houdt van het Groninger landschap en wil het verhaal over het ontstaan van dat gebied en haar bewoners vertellen.
Seks, geboorte, dood
Seks, geboorte en dood zijn thema’s die onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn en altijd in het werk van Greenaway terugkeren, in zijn films, opera’s en tentoonstellingen. Tien jaar geleden leerde ik Peter Greenaway kennen bij de filmproductie The making of Mozart. Het was een co-productie men met de componist Louis Andriessen waarin Mozart werd geschapen aan de hand van het ABC; een film met veel naaktheid, bloed, kalligrafie en lust. Met deze oerthema’s en oergegevens is Greenaway steeds op zoek is naar de essentie van het ontstaan. Greenaway maakt vergelijkingen om dingen aan de weet te komen waar we normaal niet bij stilstaan.
Zo werd begin jaren negentig door Greenaway in Rotterdam de tentoonstelling Physical Self gemaakt. Hiermee veroorzaakte hij een ware sensatie door temidden van de oude meesters en de sculpturen in een vitrine heuse naakte mensen tentoon te stellen. Hij stelde de bezoeker in de gelegenheid een vergelijking te maken tussen het werkelijke naakt en het naakt in de beeldende kunst en deed daarmee een beroep op de bezoeker om anders tegen het naakt aan te kijken.
Het Groninger landschap toont nog alle zichtbare kenmerken van zijn ontstaan in de Middeleeuwen, en het is voor Greenaway een uitdaging om dit te vertalen in de tentoonstelling Hel en Hemel de Middeleeuwen van het Noorden in het Groninger Museum. In een permanente dialoog met mediëvisten en de conservator voor archeologie en geschiedenis is Greenaway aan het werk gegaan, op zijn kenmerkende manier van steeds weer nieuwe vragen te stellen, nieuwe verrassende invalshoeken te kiezen en daarmee archivarissen, hoogleraren en conservatoren steeds weer opnieuw te verbazen.
‘Was there sex in the monastries in the Middle Ages?’, zo luidde een van zijn vragen. Onderzoek wees inderdaad uit dat de kloosters een levendig seksleven hadden waar mannen, vrouwen en kinderen samenwoonden. In de depots vond men zelfs voorwerpen uit de Middeleeuwen met expliciete erotische afbeeldingen, die ook zijn te zien op de tentoonstelling.
Op zijn tochten langs de archieven, de depots en de musea in Groningen en Friesland blijkt Greenaway onverzadigbaar. Hij stuit steeds op nieuwe verrassingen en het lukt het hem ook de archivarissen, conservatoren en mediëvisten in zijn enthousiasme mee te krijgen.
Macabere getuigen
De grootste ontdekking bij zijn tocht langs de depots is ongetwijfeld zijn vondst in het depot van het Groninger Museum, waar Greenaway geconfronteerd wordt met de overblijfselen van de opgegraven resten van de monniken van Aduard. De botten en schedels van meer dan vierhonderd monniken van het klooster van Aduard, opgegraven door de roemruchte Groninger archeoloog Prof. van Giffen liggen al zeventig jaar in bruin papieren zakken in houten kisten samengepakt. Hiermee schept Greenaway de mogelijkheid om de bezoeker anno 2001 te confronteren met hen die verantwoordelijk waren voor het ontstaan van het Groninger landschap in de Middeleeuwen.
Een bezoek aan de tentoonstelling leidt onvermijdelijk naar de zaal van de dood, waar de monniken van Aduard liggen opgebaard. Ze liggen erbij zoals zeventig jaar geleden Van Giffen ze in Aduard uit de grond heeft gehaald, sommigen nog met een riem om, anderen met een ingeslagen schedel of een zichtbare botbreuk. Deze doden zijn de stille, macabere getuigen van de harde geschiedenis van de Middeleeuwen van het Noorden waar Groningen zijn landschap met zijn terpen, slaperdijken en eeuwen oude kerken aan te danken heeft.
