Toen in de jaren zeventig de grote recreatie-uitloopgebieden rondom steden als Leeuwarden en Groningen werden gerealiseerd, konden de bedenkers en geldgevers niet vermoeden dat deze dertig jaar later potentiële locaties voor woningbouw zouden zijn. De gemeente Leeuwarden heeft het aangedurfd om in haar ‘Groene Ster’, zoals de uitloopgebieden al in de Tweede Nota op de Ruimtelijke Ordening worden genoemd, een klein complex woningen te bouwen met een opvallende architectuur.
De groene sterren waren bedoeld als ontspanningslandschappen voor de burger uit de aangrenzende stad. Met veel graaf- en plantwerk werden ze uit de grond gestampt. Leeuwarden had er al in de jaren zestig hoge prioriteit aan gegeven omdat het inwonertal van de stad snel zou stijgen en men voor de toenemende behoefte aan dagrecreatie ver weg moest, naar de bosrijke landschappen bij Drachten en Heerenveen. De rijksoverheid onderkende deze situatie en droeg financieel royaal bij in de aanleg van de groene sterren, in Friesland beter bekend als de Grote en Kleine Wielen.
In de jaren negentig werd duidelijk dat de doelstellingen van de groene ster-plannen niet werden gehaald. De verwachte bevolkingstoename bleef uit en de inmiddels welvarender geworden stedeling had zijn ontspanningsvelden verderop in het land in recreatiedorpen en watersportgebieden gevonden. Zo werd het op warme zomerdagen in de Wielen steeds rustiger. Waren er voor het gebied tien jaar geleden nog vier horecavoorzieningen gedacht, nu zien de beleidsmakers voor niet meer dan twee vestigingen een rendabele toekomst.
Uitgestrekte gazons
Het waterrijke landschap tussen Leeuwarden en Tietjerk ligt er doordeweeks verstild bij. Ruime parkeerplaatsen en brede wegen wachten er op de massa’s recreanten. Hier en daar bemesten kleine ‘kuddes’ meerkoeten en groepjes stadseenden de uitgestrekte gazons. De vraag dringt zich op hoe het verder moet met dit landschap.
De ‘ecolijn’ binnen de ambtelijke diensten stuurt al snel aan op natuurvriendelijke aanpassingen in het terrein. De eerste bijzondere vogelsoorten zijn al waargenomen. Nog meer zeldzaamheid wordt binnen korte tijd verwacht. Er moet nodig beschermd worden. De ‘bouwlijn’ binnen de ambtenarij herinnert er daarentegen aan dat het landschap in de eerste plaats een cultuurlandschap is. Een gebruikslandschap gebouwd ter ontspanning van de stedeling. Wat kan er dan op tegen zijn te onderzoeken wat het gebied nog meer te bieden heeft aan stedelijk gebruik?
Het Leeuwarder stadsbestuur is doorgegaan op deze lijn en schreef in 1997 een prijsvraag uit voor de bouw van een klein contingent woningen van hoogwaardige architectuur aan de westrand van de Kleine Wielen. De bouwplek die ze daarvoor in gedachten had, was er een voor een horecavestiging die er nooit zou komen. In het bestemmingsplan werd daarom de bestemming voor horeca gewijzigd in die voor woningbouw. De provincie werkte mee. De Inspecteur voor Ruimtelijke Ordening maakte echter bezwaar omdat ze De Groene Ster niet beschouwde als stedelijk gebruiksgebied maar als landelijk buitengebied. De planontwikkeling werd daardoor enige tijd opgehouden, totdat de rechter van het Hof in Leeuwarden het bezwaar ongegrond verklaarde. De woningbouw kon doorgaan.
De prijsvraag werd gewonnen door de ontwikkelaar-architectencombinatie Grontmij en Atelier Zeinstra van der Pol uit Amsterdam. De keuze van een architect uit Holland gaf enige onrust bij een enkele Friese bestuurder. Friesland kent zijn eigen goede architecten, waarom dan één van buiten aantrekken?
Opgewassen tegen uitgestrektheid en leegte
De architecte Liesbeth van der Pol heeft zich in haar ontwerp, dat ze Bastion Eiland noemt, laten inspireren door het Poptaslot in Marssum, een dorp direct ten westen van Leeuwarden. De projectleider Harmen Nieuwland van het architectenbureau vertelt dat vooral de opeenvolging van het besloten intieme begijnhof naast het markante slot en de overgang naar de grote open ruimte van het omringende landschap inspiratie is geweest voor het ontwerp. Het bastion bestaat uit twintig woningen, gesitueerd op een rechthoekig opgespoten schiereiland langs de meest westelijke noordoever van de Kleine Wielen, 400 meter van de oostrand van de wijk Camminghaburen. Het complex is met de auto te bereiken via een afslag in de weg van Leeuwarden naar Hardegarijp.
In het Jaarboek voor Architectuur in Nederland, jaargang 2000-2001, wordt Bastion Eiland als volgt beschreven: ‘De twintig woningen zijn georganiseerd rondom een hof. Hoewel de individuele woningen herkenbaar zijn, manifesteren ze zich als één gebouw. Zo kon een gebouw van formaat worden gerealiseerd dat opgewassen is tegen de uitgestrektheid en leegte van het omringende landschap. De overgangen van openbaar naar collectief en privé zijn in een heldere ruimtelijke opbouw vertaald. De reeks garageboxen aan de noordkant vormt de scheiding tussen het openbare gebied en de collectieve hof. In de hof vormt een muur (met voordeuren en vensters, WB) de grens naar de individuele woningen. Privé oriënteren alle woningen zich op het water. Pas hier ontvouwt zich het uitzicht op de grote waterplas en het open Friese landschap.’
Speelse boegvormen
Het complex komt krachtig over door de compactheid en de goede maat en schaal ten opzichte van het landschap. De woningen zijn geschakeld in een streng ritme dat door de speelse boegvormen, de glazen puien, de aanlegsteigers en het water niet als zwaar of formeel wordt ervaren. Het spel van ondertoon en boventoon dat het in de architectuur en stedenbouw altijd goed doet.
Liesbeth van der Pol heeft een rake hand in het aanbrengen van verrassende kleuren en vormen in het landschap. Daar waar veel architecten in het landschap ‘op safe’ spelen met traditionele bouwvormen, -materialen en kleuren verrijkt zij vakbekwaam het landschap met nieuwe tinten en contouren. Bekend en gewaardeerd zijn haar drie roodgekleurde woontorens aan de rand van Almere-Buiten. Te zien vanaf de A6 ter hoogte van Knooppunt Almere.
In haar ontwerp voor het Bastion Eiland heeft Van der Pol – geredeneerd vanuit het landschap – gezocht naar bescheiden kleuren en ingetogen vormen. Zo is voor de huid van het bastion gekozen voor hout. Red Ceder in dit geval. Een houtsoort die de architect Gunnar Daan ook al heeft ontdekt als passend in het landschap, vooral in de grijstint die na enkele jaren ontstaat. Bovendien is Red Ceder onderhoudsarm. De gebruikte antracietsteen houdt het totale kleurbeeld gedekt.
Interessant voor de constructeurs onder ons is dat door de Groningse aannemer Wilma Bouw (inmiddels alweer opgegaan in een firma van een andere naam) alles is opgezet in houtskeletbouw. Het dubo (duurzaam bouwen)aspect is niet helemaal uit de verf gekomen. Het grijs (spoel-)watercircuit is niet doorgegaan. Wel zijn op het dak zonnepanelen aangebracht.
Een pareltje
Het ontwerp bestond aanvankelijk uit twee delen. Een hof met twintig woningen en een borg met appartementen, overeenkomstig het Poptaslot met de naastgelegen hof. Maar na de bezwaren van de inspecteur heeft men het plan maar versoberd tot wat het nu geworden is. Voor wat de beeldbeleving van de architectuur betreft is dat niet zo erg. Het complex ligt nu trots en ongenaakbaar als een bolwerk in het landschap. Een tweede bouwwerk vlakbij zou waarschijnlijk te veel beeldconcurrentie hebben opgeleverd. Het bastion verdient het hele onbebouwde landschap als podium. De unieke relatie met de oevers en het open water is het best te zien vanaf de hoge houten brug in het fietspad langs de westrand van het meer. Van hieruit wordt ook duidelijk dat het Bastion Eiland dicht bij Camminghaburen ligt en gezien kan worden als een uitbreiding van de stadsrand.
Stedenbouwkundige Tjeerd Brouwer van de gemeente Leeuwarden vertelt dat de architectuur en uiteraard de ligging van het complex erg gewaardeerd worden. De woningen waren dan ook snel verkocht. Bij de gemeente zelf zijn ze ook enthousiast. ‘Wij vinden het een pareltje. Zo hoort woningbouw te zijn.’
Gezegd moet worden dat het aantrekkelijke aanzien van het bastion alleen vanaf het water geldt. Het aanzien van de noordkant is aanmerkelijk minder. Hier wordt de bastionwand gevormd door twintig garageboxen. Hier blijkt ook dat het eiland eigenlijk een schiereiland is. In plaats van een vorstelijke entree die je bij een bouwwerk van deze allure mag verwachten, passeer je stortzuilen van vuilcontainers, schakelkasten en geparkeerde auto’s. Had hier geen forse brede gracht kunnen liggen en dan de garages langs de zijlijn op de vaste wal uit het zicht? Bij navraag blijkt dat de bewoners deze opvatting niet snel delen omdat de woningen weinig ruimte hebben en de garages gelukkig dichtbij liggen om dit ruimtetekort te kunnen opvangen.
