De grens met onze oosterburen lijkt tamelijk rechtlijnig getrokken. Slechts hier en daar is er een onregelmatigheid. Zoals nabij de vesting Bourtange. Dat vraagt om een verklaring. Het antwoord kunnen we vinden in het hierbij afgebeelde reliëf.
Bourtange ontstond op een smalle zandrug temidden van een ontoegankelijk veengebied dat zich zo’n drieduizend hectare groot aan beide zijden van de oostgrens uitstrekte. Deze zandrug tekent zich donderrood af op de hoogtekaart. De gletsjers uit de voorlaatste ijstijd zijn verantwoordelijk voor dit grondverzet. De gebogen vorm van de wal maakt duidelijk dat het ijs uit het noorden kwam.
De zandrug is zonder mensenhanden tot stand gekomen maar bleef niet onopgemerkt. Alleen op deze plek kon men het veen passeren. Op de uitloper van het reliëf ontstond de verbindingsweg (Stakenborg) met Vlagtwedde.
De zandrug of ‘tange’ werd de basis voor een stevig verdedigingswerk: toen de Spaanse Burgeroorlog zich rond 1580 naar het noorden verplaatste, gaf Willem van Oranje opdracht om een schans bij Bourtange op te werpen. Hierdoor werd de verbindingsweg van de Spaansgezinde stad Groningen naar het oosten afgesneden. Fraai is te zien hoe de bastions en de grachten de tange volledig blokkeerden, zodat er van een doorgaande route geen sprake meer was. Na de Tachtigjarige Oorlog werd de schans – logischerwijze – in oostelijke richting uitgebreid. Daar begrensde een verdedigingswal (op de kaart de gekanteelde rood-blauwe linie die in noordelijke richting naar de Bakovenskade loopt) het militaire complex. De locatie van deze linie werd de basis voor de grens met Duitsland en verklaart de afwijking van het rechtlijnige verloop van onze oostgrens. Twintig kilometer noordelijk had de Nieuweschans een vergelijkbaar effect op de loop van de landgrens.
Moeras
Ook het moeras rond de veste maakte deel uit van het verdedigingswerk. Toen boeren omwille van de roggeteelt delen van het moeras in cultuur brachten, begon het gebied te verdrogen. Om het moeraswater op peil te houden werd vanuit de Ruiten Aa het Moddermansdiep gegraven en werden dijken aangelegd om het water vast te houden. Doordat het Bourtanger moeras steeds meer verdroogde en de vuurkracht van het geschut groter werd, nam de militaire betekenis van de vesting af. In 1851 werd de vesting opgeheven.
Al met al was Bourtange ruim drie eeuwen lang een sterke vesting, maar in al die tijd was er nooit een veldslag. Dat veranderde in april 1945. Toen de bastions al grotendeels waren ontmanteld, werd hier hevig gestreden tussen de Duitse bezetters en de oprukkende Poolse bevrijders. Er sneuvelden nog tientallen Duitse soldaten, die zich hadden ingegraven in de oude verdedigingslinie langs de rijksgrens.
Natte horizon
Bourtange is nu een reisdoel voor de cultuurtoerist. De aantrekkelijkheid van de plek is grotendeels gebaseerd op het natuurlijke (de tange) en kunstmatige (de vestingwallen en linies) reliëf. De reconstructie van de vesting heeft zich de afgelopen tien jaar verplaatst naar de gebieden buiten de wallen, waarbij is ingezet op vernatting van de lage gronden aan weerszijden van de tange. Deze zogenoemde ‘natte horizon’ maakte als extra hindernis voor de vijand onderdeel uit van de vesting. Nu heeft het zijn waarde als extra bezoekersattractie. Bovendien heeft de Dienst Landelijk Gebied in het kader van de Herinrichting Oost-Groningen en Drents-Groningse Veenkoloniën plannen ontwikkeld en inmiddels gerealiseerd voor het hele gebied tussen de vesting en de rijksgrens. De tange is hier wandelgebied geworden, de gronden tussen de kades en de linie zijn ingericht als natuurterrein en de liniegracht heeft weer wateraanvoer gekregen. Het geheel is overgedragen aan de Stichting het Groninger Landschap. Zo zijn krijgsgeschiedenis en natuur bij elkaar gebracht.
