Moeten zeeën, in navolging van de wereldwijde Rights of Nature-beweging, eigen rechtspersonen worden? Die vraag wordt voorbereid in het boek Rechten voor de Natuur: casestudies uit zes continenten. Waddencorrespondent Tjesse Riemersma recenseert.

Laura Burgers en Jessica den Outer brengen in het boek Rechten voor de Natuur: casestudies uit zes continenten in kaart hoe de afgelopen jaren wereldwijd rechten werden toegekend aan bossen, rivieren en planten. Ook de voorzichtige Nederlandse voorzetjes rond de Waddenzee en de Maas komen kort aan bod. De auteurs geven met het beknopte overzicht vele aanzetten tot denken – maar doen er vervolgens zelf niet al te veel aan mee.

Natuur met persoonsrecht

De Ambassade van de Noordzee, een organisatie die de Noordzee politiek zeggenschap probeert te geven, gaf juristen Laura Burgers en Jessica den Outer de opdracht een overzicht te maken van de wereldwijde Rights of Nature-beweging. Met name in het globale zuiden (Zuid-Amerika, Afrika, Azië) zijn veel voorbeelden te vinden van natuurlijke entiteiten die rechten kregen: Ecuador nam de natuur op in de grondwet, India gaf rechten aan de Ganges, Amerika aan wilde rijst. Zulke ontwikkelingen zijn vaak sterk gekoppeld aan rechtserkenning van de inheemse bevolking en hun relatie met hun natuurlijke omgeving. 

In 2017 kreeg de Nieuw-Zeelandse Whanganui-rivier eigen rechten toegekend, na een jarenlange strijd voor erkenning van de Maori-gemeenschap die ervan leeft. ‘Dit voorbeeld laat zien dat er een alternatief is voor het Europese idee van rentmeesterschap’, schrijft de Ambassade in het voorwoord, ‘waarbij de natuur er is om menselijke belangen te dienen.’

Zou het ook kunnen werken in Nederland? Dat vragen velen zich sindsdien met de Ambassade van de Noordzee af. Om dat te beantwoorden is het goed eerst vast te stellen of en hoe het werkt in de landen waar het al is geprobeerd. Helaas kunnen de auteurs daar nog geen duidelijk antwoord op formuleren. In veel van de landen die rechten toekenden, zijn nog geen rechtszaken gevoerd. In andere, waaronder Amerika, zijn verleende rechten weer teruggetrokken door een hogere autoriteit. ‘Het zal een aantal jaar duren voordat we wat kunnen zeggen over de daadwerkelijke impact.’

Uitzondering is Ecuador, waar Burgers en Den Outer al 42 rechtszaken tellen die in de naam van de natuur werden gevoerd. De helft ervan werd gewonnen, maar zelfs dan leidde dat niet altijd tot concrete verbetering. De eerste rechtszaak mondde uit in wat verbodsborden tegen het storten van afval en een vrij oppervlakkige reiniging van de rivier. ‘Een grondwetswijziging betekent niet direct verbetering van de lokale natuur’, stellen de auteurs. Daarnaast merken ze op dat het democratisch klinkt dat iedereen namens de natuur naar de rechter kan, maar dat dit in de praktijk door de hoge kosten van procederen met name door rijke mensen en organisaties gedaan wordt. De eerste zaak werd gevoerd door welgestelde Amerikanen. Geld en bestaande machtsstructuren zijn niet zomaar weg zodra er rechten zijn, stellen de auteurs terecht.

Compendium

Burgers en Den Outer kennen het veld goed. Het resultaat is een breed ingestoken compendium, waarin voor zes werelddelen de meest exemplarische voorbeelden kort worden uitgewerkt. De keuze voor een compendium-vorm maakt wel dat de inhoud op sommige punten oppervlakkig wordt – iets dat wordt opgelost met verwijzingen naar bronnen die helaas wel vaak in het Engels zijn. Als de auteurs Bangladesh bespreken, het land dat in 2019 al haar rivieren tot rechtspersoon verklaarde, komt bijvoorbeeld ter sprake hoe mensenrechtenorganisaties sindsdien vrezen dat de uitspraak leidt tot de onteigening van miljoenen arme vissers en boeren. ‘Deze beslissing roept (…) vragen op, zoals: hoe verhouden deze natuurrechten zich tot mensenrechten – gaan er nu arme mensen uit hun huis worden gezet?’ Maar een poging om die te beantwoorden doen Burgers en Den Outer niet. 

Ook Nederlandse pogingen komen aan bod, waaronder die rondom de Waddenzee een paar jaar geleden. In 2018 publiceerden drie juristen in Trouw een betoog dat het Wad eigen rechten zou moeten hebben om onder andere de gas- en zoutwinning te kunnen stuiten. De raad van gemeente Noardeast-Fryslân nam daarop een motie aan om hier gehoor aan te geven. Die leidde echter niet tot ingrijpende veranderingen. 

Burgers en Den Outer gaan er kort op in, maar de beschouwing blijft opnieuw oppervlakkig. (Flauw om te benadrukken, maar ook veelzeggend: de gemeente heet in het compendium ‘Noardeast Frieslân’ of ‘Noard-East Frieslân’). Ook hier is de keuze voor een compendium-vorm jammer, want een uitgebreide uitwerking van de situatie in Nederland had misschien meer opgeleverd dan een overzicht van de hele wereld.  

Waddenpolitiek

Zo zou de motie van Noardeast-Fryslân een mooi startpunt zijn voor een onderzoek naar mogelijke rechtspersoonlijkheid voor het Wad. Wat Burgers en Den Outer vergeten te vermelden, is dat de motie een standpunt uitlokte van het vorige kabinet. In een kamerbrief antwoordde voormalig minister Van Nieuwenhuizen Wijbenga van Infrastructuur en Waterstaat 20 juni 2019 op het verzoek van kamerlid Arissen. Die vroeg de minister op de motie te reageren. 

‘Theoretisch is het mogelijk’, stelt de minister. ‘Het is echter geen noodzakelijke voorwaarde om de natuur te beschermen. De bescherming van (…) de Waddenzee is van nationaal belang. Dit is een publieke taak (…) die feitelijk ook goed wordt behartigd, zonder dat de Waddenzee rechtspersoonlijkheid heeft.’ Daarnaast betwijfelt de minister of een natuurrecht of grondrecht wenselijk is. Ze wijst erop dat de grondwet al een verankering voor milieu en leefomgeving heeft, en dat er allerlei internationale verdragen, Europese verplichtingen en nationale regelgeving is. ‘Het is de taak van overheden om dit goed uit te voeren met de daarbij horende democratische controlemechanismen.’

Het Wad wordt, volgens de minister, met de huidige juridische verankering al voldoende beschermd. Daar valt genoeg aan af te dingen. Het zou mooi zijn geweest als het compendium op deze stelling in was gegaan. 

Dezelfde juristen die het artikel in Trouw schreven, publiceerden later een wetenschappelijk artikel waarin zij betogen dat er een democratisch gekozen ‘Wadden-schap’ zou moeten komen, naar het model van de Waterschappen. Hoe verhoudt dat voorstel zich tot de moeizame ontwikkelingen van de nieuwe Beheerautoriteit Wadden, dat dit jaar met onder andere het ontslag van directeur-bestuur Christine Wijshake opnieuw op de schop gaat? Zou dat, onder bemoeienis van de Rechten voor de Natuur-beweging in Nederland, niet zo’n orgaan kunnen worden zoals de juristen zich dat voorstellen? Momenteel is écht opkomen voor het Wad de nieuwe beheerautoriteit niet toegestaan. Toen die uit eigen beweging openlijk twijfelde aan de aanleg van de stroomkabel bij Schiermonnikoog, werd die teruggefloten. De beheerautoriteit moet zich beperken tot advies aan ministeries en provincies en dat niet naar buiten brengen, was de boodschap. Wat is ervoor nodig om meer soeverein voor het Wad op te kunnen komen?

Het mooi vormgegeven compendium is de eerste in een reeks. De hoop is dat volgende edities de Nederlandse situatie uitvoeriger bespreken, of dat nou de Waddenzee, de Maas of, waarschijnlijker nog, gezien de opdrachtgever, de Noordzee is. Volgens Burgers en Den Outer is het hoe dan ook onvermijdelijk dat we nog veel over de beweging gaan horen. ‘De groeispurt van de rechten voor de natuur zal de komende 50 jaar ongetwijfeld worden doorgezet. Wij voorzien dat er steeds minder mensen gek zullen opkijken wanneer ze horen dat een boom rechten heeft, zoals nu niemand raar opkijkt als we het hebben over de rechten van een bedrijf.’

Compendium rechten voor natuur — casestudies uit zes continenten

Ambassade van de Noordzee
Laura Burgers & Jessica den Outer

Publicatiedatum: 2 februari 2022

Prijs: € 15
Verkrijgbaar in NL/ENG, in print en pdf

Meer lezen van Riemersma’s hand over rechten voor de natuur in relatie tot de Waddenzee doe je hier.