Jakobus de Meerdere was de eerste apostel die de marteldood stierf in Judea. Zijn stoffelijk overschot zou in een boot zijn gelegd, die uit zichzelf de Galicische kust bereikte. Vervolgens werd het lichaam begraven in de berg Libredón. Daarop werd een indrukwekkende kerk gebouwd. Rond die basiliek verrees een stad, die zijn naam kreeg: Sant Iago, oftewel: Santiago de Compostella.
Van de Wadden naar Spanje
Santiago de Compostella is een wereldberoemd bedevaartsoord en het eindpunt van de pelgrimsroute Camino de Santiago. De klassieke tocht is 784 kilometer lang en begint in de Franse Pyreneeën. Maar je kunt ook dichter bij huis beginnen, want vanuit heel Europa lopen er routes richting Frankrijk en Spanje. Dit worden de Jacobswegen genoemd. Deze kun je wandelen of fietsen. De routes herken je aan bordjes met daarop een Jacobsschelp.
Van de Nederlandse Waddenkust naar Santiago de Compostella – een hele tippel, maar wel mogelijk. Sterker nog: er zijn maar liefst drie beginpunten langs de Waddenkust. In de provincie Groningen begint het Jacobspad bij de St. Jacobus de Meerderekerk in Uithuizen. Via Drenthe wandel of fiets je dan naar Hasselt in de kop van Overijssel. Starten in Fryslân kan ook. Het Jabikspaad loopt vanuit Sint Jacobiparochie eveneens naar Hasselt. Daar sluiten de noordelijke routes vervolgens aan op de Jacobsweg door Overijssel. Het derde startpunt is zelfs óp een Waddeneiland. Vanaf het witte kerkje in Den Hoorn op Texel trek je richting Haarlem, alwaar je kunt kiezen uit verschillende routes zuidwaarts.
Nieuwe pelgrims
Pelgrimsroutes lijken de afgelopen jaren in populariteit te stijgen en springen dan ook als paddenstoelen uit de grond. In Fryslân zijn er het Bonifatius Kloosterpad en het Claercamppad. Die laatste volgt de Friese Waddenkust. Dan is er ook nog het Odulphuspad in het zuidwesten van de provincie. Dit pad kent vijftien trajecten en vier ‘camini’, korte routes. In Groningen ontwikkelt de Stichting Pelgrimeren in Groningen allerlei korte routes – soms onder leiding van een gids – langs de eeuwenoude kloosters en kerken van de provincie.
Sinds een paar jaar is Groningen verrijkt met het Pronkjewailpad. Dit pad bestaat uit meerdere langeafstandswandelingen door de provincie, met stempelposten bij culturele instellingen en lokale ondernemers. Het Pronkjewailpad wordt jaarlijks afgesloten met de ‘Camino Groningen’, een etappe waar vanuit een historische plek in de provincie naar de Martinikerk in de stad Groningen wordt gewandeld. Het pad is ontwikkeld door Peter Velthuis, initiatiefnemer van meerdere wandelevenementen waaronder de immens populaire Tocht om de Noord. Als ik Velthuis spreek verkent hij toevallig net een deel van Jacobspad voor een nieuw project. Ik vraag hem waarom er gekozen is om van het Pronkjewailpad een pelgrimstocht te maken. ‘Ken je die uitspraak: “eerst Napels zien en dan sterven”? Voor de wandelaar is dat Santiago,’ zegt hij. ‘In elke wandelaar bestaat de behoefte om eventjes die pelgrim te mogen zijn. Maar dat is gewoon niet voor iedereen een optie. Dus probeer ik hen dat gevoel aan te bieden met het Pronkjewailpad in Groningen. Het is daarom een bewuste keuze om termen als ‘camino’ over te nemen, zodat de wandeling de juiste lading krijgt. Dat de wandelaar écht het gevoel heeft dat die een pelgrim is. Alles wat we met het Pronkjewailpad ontwikkelen, is gericht op het pelgrim-zijn.’
Bezinning
Wat is dan toch de aantrekkingskracht van al die nieuwe pelgrimspaden? Waarom willen we zo graag pelgrims zijn? Volgens Peter Velthuis is het antwoord een logische. ‘Pelgrimeren is een manier om te ontsnappen aan de digitale wereld. Daar is enorm veel behoefte aan. We leven in een vluchtige, drukke, snelle wereld met een focus op het hoofd en niet op het lichaam. We hebben een tegenhanger nodig om in balans te komen, om ons evenwicht weer te vinden. Daar moet je tijd voor uittrekken: wandelen duurt best lang en volgens mij is er geen enkele vorm van bewegen waarbij je zoveel stilstaat. Dat is goed: soms moet je juist even stilstaan en om je heen kijken. Bezinning, dat is eigenlijk het sleutelwoord. Daar zoeken veel mensen naar.’
Katholieke traditie
Van oudsher is pelgrimeren het reizen naar een heilige plaats, een bedevaartsoord. Dit vormt een belangrijk onderdeel van vrijwel alle wereldgodsdiensten. Denk maar eens aan de hadj, de pelgrimstocht naar Mekka. In de middeleeuwen was het Heilig Land voor veel christenen het voornaamste bedevaartsoord, maar vanaf de elfde eeuw trokken gelovigen ook al in grote getale naar Santiago de Compostella. Daarnaast ontstonden er veel kleinere bedevaartsoorden. Dit waren bijvoorbeeld plekken waar Maria was verschenen of had geknipoogd, waar relieken van bepaalde heiligen lagen, of waar beelden stonden die wonderen zouden verrichten. Dat waren er best veel: alleen al in Nederland een paar honderd.
De reformatie bracht daar verandering in. Veel hervormde predikanten zagen de verering van beelden of relieken als onzinnig bijgeloof. Bedevaartsoorden werden een katholieke aangelegenheid en verdwenen langzaamaan uit het overwegend protestantse noorden. In de middeleeuwen was de kapel in Solwerd bij Appingedam bijvoorbeeld een redelijk bekend bedevaartsoord. Pelgrims kwamen van heinde en verre om daar heilig water uit een put te tappen. De gereformeerde predikanten ergerden zich bont en blauw aan de bedevaartgangers. Er werd een rooster voor het putje geplaats en een nieuwe ingang gecreëerd zodat men niet langer bij het water kon komen. In 1682 besloot men uiteindelijk het putje geheel te dempen. De predikant die het voor elkaar had gekregen schreef triomfantelijk: ‘de superstitieuse put tot Solwert cessat’.
Desalniettemin zijn er nog een aantal katholieke enclaves te vinden langs de Waddenkust, zoals de dorpen Kloosterburen en Wehe-Den Hoorn in Groningen en Blauwhuis, Roodhuis en Workum in Fryslân. En geloof het of niet: er zijn ook nog steeds bedevaartsoorden in het Waddengebied.
Bedevaartsoorden langs de Waddenkust
In 2001 werd de oude kerk in Warfhuizen gekocht door de katholieke gemeenschap en omgebouwd tot een kluiskapel met een opvallend rijkversierd barokinterieur. Een kluiskapel is een kloostertje waar één monnik woont; een kluizenaar. In Warfhuizen is dat monnik Hugo. De ‘Kluis van Onze Lieve Vrouwe van de Besloten Tuin’ verwelkomde in 2003 een levensgroot processiebeeld van Maria. Ze kwam over vanuit Spanje, waar ze gemaakt is door beeldhouwer Miguel Moreno. ‘De Bedroefde Moeder van Warfhuizen’, zoals ze kwam te heten, bleek al snel een enorme aantrekkingskracht op gelovigen te hebben. Langzamerhand veranderde de kerk in een bedevaartsoord. Na verloop van tijd werd deze ook als zodanig erkend. Het aantal pelgrims neemt elk jaar toe: ze komen vooral uit het zuiden van ons land, maar ook uit Duitsland, België en Zwitserland. Ook in Fryslân trekt een Mariabeeld veel pelgrims. In de Sint-Franciscusbasiliek in Bolsward wordt Onze Lieve Vrouwe van Sevenwouden, het genadebeeld van Maria, vereerd. In 1515 overleefde dit beeld een groep muitende soldaten. Dat werd gezien als een wonder, en vanaf dat moment werd het beeld vereerd en een mirakelboek bijgehouden. Een ander bedevaartsoord in Fryslân is de Bonifatiuskapel in Dokkum. Het werd gebouwd in 1934 en in de kapel bevindt zich een bron. Opvallend is de plek zeker: de kerk is namelijk ingericht als een Romeins amfitheater. Rond de kapel is een park aangelegd met daarin veertien kruiswegstaties en een standbeeld van Titus Brandsma. De pater, hoogleraar, publicist en verzetsstrijder Brandsma was actief betrokken bij de totstandkoming van de Bonifatiuskapel. Vorig jaar is hij zelf heilig verklaard, door niemand minder dan de paus.
Zelf op pelgrimage
Geen tijd of zin om helemaal naar Santiago de Compostella te gaan? Fiets of wandel dan een stukje van jouw lokale Jacobsweg of kies een pelgrimsroute bij jou in de buurt. Peter Velthuis: ‘Op moment dat je het Jacobspad of een andere pelgrimsroute op stapt, dan voel je gelijk al: het onthaasten en het ontspannen. Maar ook het ontmoeten, want je maakt gelijk onderdeel uit van die grote groep pelgrims. Je wordt weer met je voeten in de klei gezet.’
Je kunt ook zelf een pelgrimsroute uitstippelen naar een lokaal bedevaartsoord. Zo’n plek hoeft natuurlijk niet per se met het geloof te maken hebben. Alles kan een bedevaartsoord zijn. Dat is heel persoonlijk. Misschien is het je geboorteplaats, het eiland waar je als kind op vakantie ging of de locatie waar je je geliefde hebt ontmoet. Of gewoon een plek die je héél erg mooi vind. Voor mij is het de Noordkaap, het noordelijkste stukje Nederlandse vasteland. Staand op de dijk, uitkijkend over het Wad. Het immer veranderende schouwspel van kleuren en vogels, het suizen van de wind. Dát is mijn heilige plaats.
Bronnen
Auteur onbekend. “Bolsward, O.L. Vrouw van Zevenwouden”. Meertens KNAW: Bedevaart en Bedevaartplaatsen in Nederland. https://www.meertens.knaw.nl/bedevaart/bol/plaats/107#:~:text=In%20alle%2016e%2Deeuwse%20bronnen,vandaag%20de%20dag%20nog%20over
Auteur onbekend. “Oorlogsheld Titus Brandsma heiligverklaard door paus Franciscus in Rome”. NOS, 15-5-2022. https://nos.nl/artikel/2428879-oorlogsheld-titus-brandsma-heiligverklaard-door-paus-franciscus-in-rome
Fens, S. “Katholieke stippen op de kaart van Friesland. Trouw, 12-7-2016. https://www.trouw.nl/nieuws/katholieke-stippen-op-de-kaart-van-friesland~b670c787/
Meijer, H. “In het kerkje van Warfhuizen huilt Maria kristallen tranen”. Nederlands Dagblad, 2-7-2022. https://www.nd.nl/geloof/geloof/1131797/in-het-kerkje-van-warfhuizen-huilt-maria-kristallen-tranen
Meijer, S. “Verdwenen dorpen, deel 9: Solwerd”. Sanne Meijer Onderweg. https://sannemeijeronderweg.nl/verdwenen-dorpen-deel-9-solwerd/
Wasser, B. Pelgrimstochten: langs wegen en door tijden. Meppel: Boom, 2010.
Met dank aan Peter Velthuis
