Het is niet meer weg te denken uit het Nederlandse landschap: de rood-witte markering op een boom, op een paaltje of als sticker onder een verkeersbord. Deze bekende kleurcode leidt al meer dan veertig jaar wandelaars de weg over de verschillende Lange-Afstand-Wandelpaden. Het bekendste Nederlandse LAW is het Pieterpad, tussen Pieterburen in Noord-Groningen en de Sint-Pietersberg in Zuid-Limburg.
In 1974 gingen de vriendinnen Toos Goorhuis en Bertje Jens op wandelvakantie in het Zwarte Woud. De ervaring van meerdere dagen wandelen beviel de vriendinnen goed en ze wilden dit graag in Nederland voortzetten. Helaas bleken er in Nederland geen LAW’s te bestaan. Daarom besloten ze er zélf een uit te stippelen. In eerste instantie hadden ze het idee voor een route tussen hun woonplaatsen Groningen en Tilburg, maar al snel verschoof dit naar een route van Pieterburen naar de Sint-Pietersberg. Het Pieterpad was geboren.
‘Wie namelijk niet alleen met de voeten wandelt, maar ook met hart en ziel, zal merken hoeveel er onderweg valt te zien en te beleven.’
– Toos Goorhuis 1983
Nog altijd zijn deze woorden te lezen in het voorwoord van de Pieterpadgids, die inmiddels al aan zijn tiende druk toe is. Deze uitspraak beschrijft een herkenbare ervaring voor iedereen die meerdere dagen achter elkaar heeft gewandeld. Het laat zien dat een wandelroute veel meer is dan een infrastructurele verbinding.
Waardering
Iedere wandelroute kent zijn eigen ontstaansgeschiedenis. De keuzes die de route bepalen zijn gebaseerd op het landschap, maar ook op de wandelaar. Vanuit de behoefte van de wandelaar wordt een passende route gemaakt door het landschap. Hierdoor kan een wandelroute potentieel als erfgoed gezien worden. Immers: ‘Erfgoed is alles dat uit het verleden is overgeleverd en in het heden wordt gewaardeerd.’ Wat de samenleving ziet als erfgoed wordt gedefinieerd door de hedendaagse waardering van het verleden. De vraag is dus eigenlijk: wat waarderen we uit het verleden en zouden we graag blijven waarderen? Het Pieterpad en/of andere LAW’s? Dat zou zomaar kunnen!
Verbinding
Het wandelen van het Pieterpad was de aanleiding voor mijn studiekeuze, maar werd ook mijn afstudeeronderwerp. De traagheid van het wandelen maakte dat ik het landschap op een andere manier ging ervaren: ik kreeg het gevoel te resoneren met de omgeving en voelde verbinding met de andere wandelaars, het landschap en de route. Hoewel het landschap om mij heen veranderde, soms met duidelijke overgangen, bleef de route een rode draad. Zo liep ik van de Groninger zeeklei naar de Drentse zandgronden en vanuit het vlakke open Rijndal naar een plotselinge klim de Duivelsberg op. Ik had het gevoel onderdeel te zijn van een landschap dat het zichtbare landschap overstijgt. Deze ervaring komt voort uit de wisselwerking tussen landschap, route en wandelaar. In de literatuur wordt deze wisselwerking beschreven als een ‘trailscape’: een multidimensionaal landschap. Het kent een externe fysieke dimensie, zichtbaar door bijvoorbeeld routemarkeringen, symbolen en rustplaatsen, en een interne associatieve dimensie die bestaat uit de geschiedenis, de route en de ervaringen van de wandelaar.
Pieterpad-trailscape
Deze dimensies zien we ook bij het Pieterpad. De geschiedenis van dit pad begint bij het verlangen van vriendinnen naar een vergelijkbare ervaring in Nederland als die van hun wandelvakantie in het Zwarte Woud. Vanuit deze behoefte ontwikkelden ze een route die in hun ogen over ‘mooie’ en daarmee vaak onverharde wegen liep. Daarnaast moest de route niet te veel omwegen hebben en moest iedere etappe beginnen en eindigen in een plaats die bereikbaar is met het openbaar vervoer. Deze wisselwerking tussen het landschap, de route en de wandelaar heeft mede het karakter van het Pieterpadtrailscape bepaald.
Het Pieterpad-trailscape is aanwezig in het landschap door routemarkeringen, aan het pad gerelateerde monumenten, afstandsbordjes en rustpunten. Een mooi voorbeeld is het monument bij Vorden. Deze bronzen plaquette met de voetafdrukken van Toos Goorhuis en Bertje Jens laat wandelaars letterlijk in hun voetsporen treden. Route-elementen zijn onderdeel van de externe dimensie en vormen de zichtbare ruggengraat van het Pieterpad-trailscape. De interne dimensie bestaat uit de verbinding die wandelaars voelen met elkaar, met de aanwonenden, met het landschap, de dorpen en steden.
‘Tijdens het wandelen kreeg ik het gevoel onderdeel te zijn van een landschap dat het zichtbare landschap overstijgt’
Verbonden trailscapes
Het Pieterpad-trailscape heeft zijn eigen unieke wisselwerking tussen landschap, route en wandelaar. Maar gelijksoortige waardering, ervaringen en associaties kunnen verbonden zijn met het trailscape van een ander LAW. Het Pieterpad beslaat immers maar 500 kilometer van het 7500 kilometer lange netwerk van LAW’s in Nederland. Samen vormen deze het Nederlandse wandelroutelandschap dat de verschillende unieke trailscapes met elkaar verbindt.
Nieuw erfgoed
Tot nu toe worden wandelpaden als het Pieterpad niet als erfgoed erkend. Door het begrip ‘trailscape’ op LAW’s toe te passen, geven we de opening om ze wel als zodanig te gaan beschouwen. De kern van erfgoed bestaat namelijk niet uit haar verschijningsvorm, maar uit haar relatie met de mens. Zo faciliteert het Pieterpad de ruimtelijke structuur om meerdaags wandelend het landschap te ondergaan met persoonlijke ervaringen en het gevoel van verbondenheid tussen mensen en plaatsen onderweg. De kracht van een trailscape is dan ook dat de mens door te wandelen met hart en ziel verbonden raakt met de wereld om zich heen. LAW’s zoals het Pieterpad erkennen als erfgoed, betekent dat de samenleving hieraan waarde toekent en het wil beschermen.
De volledige scriptie van Aaron Migchels, Het Nederlandse wandelroutelandschap – Een verkenning van het Pieterpad-trailscape, is te lezen via deze link.
Aaron Migchels
Woonplaats Groningen
Geboortedatum 16 juli 1999
Studierichting
master Landschapsgeschiedenis, bachelor Spatial Planning and Design
Waarom voor deze studie gekozen In de zomer van 2020 liep ik het Pieterpad. Dit was een erg toffe ervaring met mooie ontmoetingen en belevenissen onderweg. Ik ben hierdoor anders naar het Nederlandse landschap gaan kijken. Tot dan was ik me nauwelijks bewust van de schoonheid ervan. Deze tocht was voor mij de aanleiding om me verder te verdiepen in het landschap.
Ik ben het liefste bezig met de vraag hoe erfgoed ten goede kan komen aan de samenleving. Daarnaast ben ik in het bijzonder geïnteresseerd in de verbinding tussen mens en landschap. Hierin spreekt mij de gelaagdheid van het landschap aan. Ik wil graag de op het eerste gezicht verborgen verhalen vertellen en waarborgen.
