Tussen 1999 en 2001 maakte de Stichting Historisch Boerderij Onderzoek een raming van het resterende bestand aan historische boerderijcomplexen in Nederland. Het richtte zich op alle nog bestaande historische of streekgebonden complexen die voor 1940 werden gebouwd (of langdurig gebruikt) als boerderij, ongeacht hun cultuurhistorische waarde of huidige functie. ‘Immers’, zo stelt de Stichting, ‘het zijn niet alleen de fraaie, monumentale gebouwen die het Nederlandse landschap bepalen. Ook de veel eenvoudiger en minder gave boerderijen spelen hierin een rol’.
De globale cijfers die uit het onderzoek naar voren komen, zeggen veel over het veranderde karakter van het Nederlandse platteland: in zestig jaar tijd zijn meer dan honderdduizend boerderijen verdwenen, en dat is 52 procent van het…
Tussen 1999 en 2001 maakte de Stichting Historisch Boerderij Onderzoek een raming van het resterende bestand aan historische boerderijcomplexen in Nederland. Het richtte zich op alle nog bestaande historische of streekgebonden complexen die voor 1940 werden gebouwd (of langdurig gebruikt) als boerderij, ongeacht hun cultuurhistorische waarde of huidige functie. ‘Immers’, zo stelt de Stichting, ‘het zijn niet alleen de fraaie, monumentale gebouwen die het Nederlandse landschap bepalen. Ook de veel eenvoudiger en minder gave boerderijen spelen hierin een rol’.
De globale cijfers die uit het onderzoek naar voren komen, zeggen veel over het veranderde karakter van het Nederlandse platteland: in zestig jaar tijd zijn meer dan honderdduizend boerderijen verdwenen, en dat is 52 procent van het bouwbestand in 1938. Ruilverkavelingen en andere vormen van schaalvergroting in de landbouw zijn de afgelopen decennia hand in hand gegaan met de opkomst van moderne bedrijfsgebouwen. Maar ook stads- en dorpsuitbreidingen, aanleg van bedrijventerreinen en uitbreiding van de infrastructuur hebben vaak geleid tot sloop van historische boerderijen.
Ondanks de groeiende belangstelling voor wonen in het buitengebied en de toenemende waardering voor erfgoed is in de afgelopen tien jaar het verlies van oude boerderijen niet afgenomen. Dat blijkt volgens de Stichting Historisch Boerderij Onderzoek uit een vergelijking van de resultaten van hun onderzoek met gegevens van het Monumenten Inventarisatie Project, kortweg MIP genoemd, dat in de jaren 1988-1994 werd uitgevoerd. In het kader van dit project werden alle cultuurhistorisch waardevolle gebouwen in Nederland in kaart gebracht die gebouwd waren tussen 1850 en 1940. Doel was een goed overzicht te verschaffen van de jongere bouwkunst om een onderbouwde selectie voor rijksbescherming te kunnen voordragen.
Van de boerderijen die door het MIP opgenomen waren, bleek in 2000 landelijk inmiddels alweer ruim 17 procent te zijn verdwenen. ‘En waar de MIP-selectie de cultuurhistorisch meest interessante (en daarmee veelal meest fraaie) gebouwen betrof, hoeven we ons geen illusie te maken over wat er intussen moet zijn gebeurd met de resterende, minder aantrekkelijke groep’, aldus de Stichting Historisch Boerderij Onderzoek.
Beswerd
Een rondgang door de provincie Groningen laat zien dat veel boerderijen in de afgelopen decennia van de sloophamer zijn gered door mensen die met historisch besef, tijd en geld de boerderij de eeuw(en) doorhelpen. Maar hetzelfde rondje laat óók veel leegstaande boerderijen zien, overgeleverd aan de tand des tijds. In de provincie Groningen is bijna een kwart van de boerderijen die tien jaar geleden door het MIP geselecteerd werden inmiddels gesloopt. En veel boerderijen zal in de komende jaren hetzelfde lot treffen als er niet op korte termijn wordt ingegrepen.
In het hart van het landschap Middag ligt de buurtschap Beswerd. Op en rond een wierde staan drie oude boerderijen en twee landarbeiderswoningen. Dit geheel is kortgeleden aangevuld met moderne agrarische bedrijfsbebouwing in de vorm van een inloopstal en een vrijstaande woning. Als gevolg van deze nieuwbouw is één van de boerderijen, ‘Oud Beswerd’, leeg komen te staan en op termijn zal het woongedeelte van deze boerderij gesloopt worden. Eén van de arbeiderswoningen, die allebei van de eigenaar van Oud Beswerd zijn, zal waarschijnlijk hetzelfde lot treffen: ze staat leeg en zal niet meer verhuurd worden.
Beswerd ligt in een algemeen erkend cultuurhistorisch waardevol gebied. Middag-Humsterland is aangewezen als Belvederegebied en, als onderdeel van het internationaal waddengebied, genomineerd voor de Werelderfgoedlijst van de UNESCO.
Karakteristieke landschapselementen als sloten en wierden zijn hier beschermd. Een netwerk van fietspaden en recreatieve routes voert de toerist door dit subtiele landschap. Maar wie goed om zich heen kijkt, ziet hoe in de afgelopen decennia de nivellering stilletjes aan is binnengeslopen. Veel karakteristieke boerderijen zijn verdwenen en vervangen door prefabwoningen met damwandprofielschuren. En deze vervlakking is nog lang niet ten einde, getuige de ontwikkelingen in Beswerd waarmee een gaaf historisch ensemble vernietigd en een geschiedenis uitgewist wordt.
Stiefkindjes
Om historische boerderijen te beschermen tegen teloorgang kan het instrument van de bescherming van monumenten worden ingezet. Zeven procent van de boerderijen in Nederland is een rijksmonument. Maar ook provincies en gemeenten kunnen een monumentenbeleid voeren via het opstellen van respectievelijk een provinciaal monumentenregister en een gemeentelijke monumentenlijst.
In 2002 hadden in de provincie Groningen 359 boerderijen de status van rijksmonument. Een provinciaal monumentenregister ontbreekt en slechts 5 van de 25 gemeenten hebben een gemeentelijke monumentenlijst opgesteld. In de rest van de gemeenten zijn ‘geldzorgen’ en ‘lage prioriteit’ twee belangrijke oorzaken voor het ontbreken van zo’n lijst, aldus W. Havik, van Libau Welstands- en Monumentenzorg Groningen. En als er al een gemeentelijke monumentenlijst is, dan zijn de boerderijen de ‘stiefkindjes van de lijst’, zo zegt Havik. Gemeenten vrezen veelal voor de hoge onderhoudskosten van de vaak grote gebouwen.
Ondertussen is het zo dat voor een moderne en efficiënte agrarische bedrijfsvoering de historische boerderij onrendabel is, zodat vrijwel iedere boer moderne bedrijfsgebouwen nodig heeft. Overal op het Groningse platteland is dit zichtbaar: op korte afstand van de plek van de oude boerderij – die al dan niet verdwenen is – bevinden zich een (prefab)woning met ligboxstal en/of een damwandprofielschuur. Nu is nog zo’n 40 procent van de agrarische bedrijven in Nederland gevestigd in een historisch complex. Maar dit percentage zal naar verwachting in de komende jaren snel verder afnemen. Door de toenemende druk op de landbouwsector neemt het aantal boerenbedrijven af. In de toekomst zullen dus veel historische boerderijen vrijkomen. Door de onbeschermde status zijn de boerderijen overgeleverd aan de willekeur van de eigenaar, die naar eigen goeddunken mag slopen of verbouwen.
Niet nagedacht
Afgezien van de gebrekkige monumentenzorg, draagt ook het huidige ruimtelijke-ordeningsbeleid niet bij tot de instandhouding van de historische boerderij. Zoals in Beswerd. In het Bestemmingsplan Buitengebied van de gemeente Winsum is bepaald dat er één dienstwoning mag zijn per agrarische bestemming. In het geval van de boerderij Oud Beswerd wordt permanente bewoning dus verboden omdat de eigenaar een nieuwe woning vlakbij de oude boerderij heeft betrokken. Zo werkt de huidige regelgeving verval en sloop in de hand, vooral als – in het geval van Oud Beswerd – aan die sloop ook nog te verdienen valt door de aanwezigheid van waardevolle historische bouwmaterialen.
Een ander knelpunt is de milieuwetgeving. Was het eerder de ‘stedeling’ in een woonboerderij die bezwaren maakte tegen stankoverlast, tegenwoordig is een wettelijke regeling de toetssteen voor effecten van bedrijven op de omgeving. Binnen een bepaalde straal van een agrarisch bedrijf is bewoning verboden. Ook op grond van de milieuwetgeving mag Oud Beswerd – dat pal naast het nieuwe bedrijf ligt – niet meer bewoond worden.
Over behoud van (Oud) Beswerd is door de gemeente Winsum niet actief vooruitgedacht, of beter gezegd: in het geheel niet nagedacht.
Goud
Enkele jaren geleden werd een fietspad aangelegd tussen Beswerd en Fransum. Magnifiek was vanaf dit fietspad het gezicht op en over de wierde van Beswerd, met de prachtige boerderijen – waarvan één rijksmonument – en de arbeidershuisjes die met hun daken als rode hoedjes net boven de wierde uitkwamen. De recente ontwikkelingen hebben dit beeld aangetast en de landschappelijke waarde van Beswerd tenietgedaan. Daarmee heeft het met veel gemeenschapsgeld aangelegde fietspad voor een deel zijn bestaansrecht verloren.
‘Winsum heeft goud in handen als het gaat om de uniciteit van het landschap en van de cultuurhistorie’, zo staat te lezen in de Toekomstvisie Winsum 2020. Om het goud over twintig jaar nog steeds in handen te hebben, is aanpassing van het beleid hoogst noodzakelijk. <
Literatuur:
Sara de Boer en Piet den Hertog, Behoud boerderijen met beleid. Beleid en regelgeving met betrekking tot historische boerderijen, Amsterdam, 2002.
José Driessen e.a., Monumentenzorg lokaal op koers. Een handreiking voor een gerichte aanpak van gemeentelijk monumentenbeleid, Den Haag, 2000.
Fred Feddes (eindred.), Nota Belverdere. Beleidsnota over de relatie cultuurhistorie en ruimtelijke inrichting, Den Haag, 1999.
Stichting Historisch Boerderij Onderzoek, Historische boerderijen in Nederland. Een onderbouwde raming van het resterende bestand aan historische boerderijcomplexen gebouwd voor 1940, Arnhem, 2001.
Stuurgroep toekomstvisie Winsum, tevens College van Burgemeester en Wethouders, Toekomstvisie Winsum 2020. Schatkamer van het Noorden (concept), Winsum, 2003.
Jacob H.P. van der Vaart, Boerderijen en platteland in verandering. Een onderzoek naar herbestemming van boerderijen in Friesland, Leeuwarden, 1999.
