Over de Tweede Wereldoorlog zijn duizenden publicaties verschenen. Zelden is geschreven hoe de gesteldheid van het landschap en de structuur van de dorpen een rol hebben gespeeld in de oorlogsvoering, het onderduiken, het verzet en de bevrijding.

Over de Tweede Wereldoorlog zijn duizenden publicaties verschenen. Zelden is geschreven hoe de gesteldheid van het landschap en de structuur van de dorpen een rol hebben gespeeld in de oorlogsvoering, het onderduiken, het verzet en de bevrijding. In sommige gevallen is daar geen sprake van en hebben de mensen alleen of gezamenlijk als politieke of kerkelijke groepering de ondergrondse verzetsbeweging in gang gezet. Maar echte guerrilla’s zijn er niet uitgevoerd. Kunstenaars als Armando spraken over een schuldig landschap: ‘Landschap dat onaangedaan toekeek en niet reageerde op de gruwelen waar het getuige van was. Door simpelweg maar door te groeien heeft het alle sporen van de misdaad uitgewist, wat je kunt beschouwen als een weigering om getuigenis af te leggen en dat maakt het landschap schuldig. Het staat met al dat weelderige groen en mooie natuur onze herinnering zelfs in de weg.´
Toch zijn in Noord-Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog veel activiteiten geweest waarin het landschap een belangrijke rol speelde. Zo was de Afsluitdijk een onneembare plaats voor de Duitsers in mei 1940. Het Kazemattenmuseum in Kornwerderzand verhaalt van deze activiteiten. De Duitsers hebben in 1944 de Frieslandriegel aangelegd, een verdedigingsgordel van tankwallen en loopgraven tussen Meppel en Delfzijl, omdat de verwachting was dat de geallieerden uit het Noorden de invasie zouden inzetten. Restanten van de Atlantikwall zoals de bunkers bij Delfzijl en op de Punt van Reide, maar ook die op de waddeneilanden, zijn nog steeds beeldbepalende elementen in het landschap.
Het verzet en het onderduiken speelden eveneens een belangrijke rol in Noord-Nederland. Zo verbleven er in het Friese dorpje Goëngarijp zo’n zeventig onderduikers, terwijl dat in een open landschap lag. In Drenthe kent men onderduikholen bij Valthe (net gerestaureerd) en Diever. De bioloog en fotograaf Horrëus de Haas was met zijn beide zoontjes ondergedoken in een gebiedje bij Grouw en heeft daar een dagboek bijgehouden en veel foto’s gemaakt. Nieuwlande was het verzetsdorp waaruit Johannes Post opereerde en waar de antiheld en verzetsman Jo Schoonewille zijn boerderij heeft ingericht als oorlogs- en verzetmuseum.
Kamp Westerbork is in 1939 gebouwd voor joodse vluchtelingen uit Duitsland; beschrijvingen en foto’s uit die tijd tonen een eindeloze lege ruimte van heidevelden met barakken; nu is het gebied geheel bebost. In de bossen van de Appèlbergen bij Haren ligt een massagraf, en Noord-Nederland heeft de grootste vliegtuigcrashdichtheid van de wereld. Zestig jaar geleden op 5 mei was de bevrijding een feit voor Noord-Nederland, uitgezonderd Schiermonnikoog, dat pas op 11 juni bevrijd werd. Veel mensen kennen plekken uit de oorlog in dorpen en landschappen die hen emotioneren.
Dat en nog veel meer zijn voor de redactie van Noorderbreedte redenen om dit themanummer uit te geven. Opdat wij niet vergeten.

Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door Huis van de Groninger Cultuur, Stichting H.S. Kammingafonds, Stichting Herbert Duintjer Fonds, Stichting Friesland 1940-1945, Stichting Je Maintiendrai-Friesland, Stichting Juckema-Sideriusfonds, Stichting Sneek 1940-1945 en de provincies Groningen, Fryslân en Drenthe.

Trefwoorden