Is het dierenmishandeling of juist een uniek stukje levend erfgoed? Ieder jaar is er weer ophef over de eeuwenoude Kallemooi-traditie op Schiermonnikoog. Het gehele Pinksterweekend zit er een haan in een mand, bovenop een 18 meter hoge mast. De haan symboliseert de vruchtbaarheid van de aarde. Deze traditie staat niet op zichzelf: vroeger waren er tal van Pinksterfeesten waarbij vruchtbaarheidsrituelen centraal stonden. Langs de Waddenkust zijn er hier en daar nog sporen van te vinden.
Al in 1492 werd Kallemooi op Schiermonnikoog gevierd, en sinds 1880 in de huidige vorm. Het feest begint op de zaterdag voor Pinksteren en eindigt op de woensdag erna. Het wordt geleid door de Kallemooi Commissie, wiens leden te herkennen zijn aan hun halfhoge hoeden met wit-groen lint. Er is een kermis en een bal; er wordt gedanst en kallemooibitter gedronken. De kallemooimast, die refereert aan de meiboom, is een belangrijk element van het feest. Vroeger werd er een haan gestolen, nu wordt er een haan overhandigd. De mand met daarin de haan wordt gehesen op de zaterdagavond vóór Pinksteren en weer naar beneden gehaald op de dinsdag na Pinksteren. De haan in kwestie heeft een webcam in zijn mand en staat sinds 2015 onder controle van een dierenarts, die het welzijn van het beest in de…
Is het dierenmishandeling of juist een uniek stukje levend erfgoed? Ieder jaar is er weer ophef over de eeuwenoude Kallemooi-traditie op Schiermonnikoog. Het gehele Pinksterweekend zit er een haan in een mand, bovenop een 18 meter hoge mast. De haan symboliseert de vruchtbaarheid van de aarde. Deze traditie staat niet op zichzelf: vroeger waren er tal van Pinksterfeesten waarbij vruchtbaarheidsrituelen centraal stonden. Langs de Waddenkust zijn er hier en daar nog sporen van te vinden.
Al in 1492 werd Kallemooi op Schiermonnikoog gevierd, en sinds 1880 in de huidige vorm. Het feest begint op de zaterdag voor Pinksteren en eindigt op de woensdag erna. Het wordt geleid door de Kallemooi Commissie, wiens leden te herkennen zijn aan hun halfhoge hoeden met wit-groen lint. Er is een kermis en een bal; er wordt gedanst en kallemooibitter gedronken. De kallemooimast, die refereert aan de meiboom, is een belangrijk element van het feest. Vroeger werd er een haan gestolen, nu wordt er een haan overhandigd. De mand met daarin de haan wordt gehesen op de zaterdagavond vóór Pinksteren en weer naar beneden gehaald op de dinsdag na Pinksteren. De haan in kwestie heeft een webcam in zijn mand en staat sinds 2015 onder controle van een dierenarts, die het welzijn van het beest in de gaten houdt.
Vruchtbaarheid
Christenen vieren met Pinksteren de uitstorting van de Heilige Geest over de apostelen: het moment dat mensen zich gaan verenigen in het geloof. Dit markeert de geboorte van de christelijke kerk. Vandaag de dag zien mensen Pinksteren echter vooral als een lang weekend, met muziekfestivals en andere feesten. Dat is niet voor niets: in de folkloristische traditie is Pinksteren een echt lentefeest. Dit heeft sterke overeenkomsten met het Ierse Beltane-feest en met de bekende May Day-festiviteiten (je weet wel, van de meiboom). Tijdens deze feesten wordt de vruchtbaarheid van de aarde gevierd. Pinksterfeesten zoals Kallemooi hebben hun wortels in deze traditie.
Aan de Waddenkust verschilde de invulling van zo’n lentefeest van dorp tot dorp. In Groningen werd het mooiste meisje van het dorp gekozen tot ‘Pinksterblom’ (pinksterbloem) of ‘Pinksterbroed’ (pinksterbruid). De bloem of bruid symboliseerde een nieuw, vruchtbaar seizoen. Overal in de provincie werden grootse Pinksterfeesten georganiseerd, waar de jenever rijkelijk vloeide. Niet voor niets werden in de achttiende eeuw al maatregelen genomen om de feesten te verbieden wegens ongeregeldheden. Toch vinden tijdens de Pinksterdagen nog steeds veel markten, wedstrijden en andere activiteiten plaats langs de Waddenkust. Tijdens het Elfsteden Pinksterweekend in Bolsward fietsen zo’n 15.000 mensen de Elfstedentocht en worden er sloepentochten, concerten en markten georganiseerd. In Delfzijl staan de Pinksterfeesten in het teken van wandeltochten, zeilwedstrijden, muziek en historische schepen.
Zodra de haan in de mast is gehesen, barsten ook op Schiermonnikoog de feestelijkheden los. Er is een kermis en een heus bal: de Kallemooistep. Vroeger waren er ook varianten van Kallemooi te vinden op het Duitse Waddeneiland Borkum, in Friese kustplaats Paesens en in Groningse vissersdorp Zoutkamp. Die zijn inmiddels verdwenen. Wel wordt in Zoutkamp nog steeds ‘Vlaggetjesdag’ gevierd, waarbij de Pinksterblom is vervangen door de Garnalenkoningin.
Garnalenkoningin
Met Pinksteren ligt de gehele vissersvloot in de haven van Zoutkamp. Dat is op zichzelf al uniek, omdat de Zoutkamper vloot sinds de afsluiting van de Lauwerszee in 1969 in Lauwersoog ligt. Bovendien zijn de kotters tijdens het Pinksterweekend versierd met vrolijk gekleurde vlaggetjes. Vlaggetjesdag in Zoutkamp is in 1959 bedacht door de vissersvereniging Hulp in Nood en de Handelsvereniging van het dorp, om zodoende meer bekendheid te geven aan de garnalenvisserij. Het mooist versierde schip krijgt op Pinkstermaandag het predicaat ‘Koninginneschip’. De schipper mag dan de Garnalenkoningin van dat jaar binnenvaren, inclusief hofdames en bloemenmeisje.
Deze Garnalenkoningin wordt onder het toeziend oog van nieuwsgierige toeschouwers binnengehaald. Ze is door een commissie aangewezen en haar identiteit blijft tot haar aankomst in de haven een streng bewaard geheim. Wel moet ze voldoen aan een aantal vereisten. De koningin moet in Zoutkamp geboren zijn of wonen, betrokken zijn bij de visserij en durven spreken in het openbaar. Ze moet namelijk een rede houden over de garnalenvangst van het afgelopen jaar. Na haar toespraak is het feest.
Kinderfeest
Terug naar Schiermonnikoog. Op de dinsdag na Pinksteren, ook wel Pinksterdrie genoemd, wordt de haan teruggebracht naar de rechtmatige eigenaar. Er worden die dag traditionele kinderspelletjes georganiseerd op het eiland, en ’s avonds wordt er rondgereden op boerenwagens met paarden ervoor. Dat is niet voor niets: vroeger was Pinksteren niet alleen een vruchtbaarheidsviering, maar ook een kinderfeest.
In het Groninger Waddengebied was dat niet anders. Getooid met bloemenkransen en slingers liepen kinderen al zingend langs de deuren. In ruil kregen zij snoepjes en geld. Vooraan de stoet liepen kinderen met een Pinksterboog: een halve hoepel versierd met groen en bloemen. Zij zongen:
As vennen vol van blommen stoan
en laiwerk zingt ien lucht
den mag wie vrij noar boeten goan
ain bonte kiendertjucht
den hang wie slinger om
van elke venneblom
o dij pinkstertied, o dij pinkstertied
moakt ons blommenkiender blied
Op Texel en in West-Friesland wordt tijdens het Pinksterweekend ‘Luilak’ gevierd. Kinderen staan die dag extra vroeg op en gaan met veel kabaal door de straten om langslapers en telaatkomers wakker te maken. Vroeger moest degene die het laatst uit bed kwam op de zaterdag voor Pinksteren het gezin trakteren op luilakbollen (warme broodjes met stroop). De Luilak-viering vond ooit ook plaats op plekken langs de Friese en Groningse Waddenkust, maar daar is het inmiddels verdwenen. In Groningen gaan kinderen ook niet meer langs de deuren met een Pinksterboog. In de achttiende en negentiende eeuw werd deze traditie in de ban gedaan omdat het werd gezien als bedelarij.
Kallemooi is niet in de ban gedaan. Sterker nog, ondanks verschillende rechtszaken en acties van dierenrechtenactivisten is de traditie springlevend. In 2018 probeerden activisten het feest te verstoren. Zij werden overstemd door een strijdlied gezongen door eilanders, oud-eilanders en zelfs toeristen.
Bronnen
Del Grosso, M. “Vijf vragen over de eilander traditie Kallemooi, waarover vandaag een rechtszaak dient”. Leeuwarder Courant, 11 februari 2019.
Kallemooi Commissie. “Kallemooi”. Schiermonnikoog Net.http://www.schiermonnikoog.net/schier/informatie/historie/kallemooi.htm
Kruijswijk, M. en M. Nesse. Nederlandse jaarfeesten en hun liederen door de eeuwen heen. Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2004.
Onnekes, Johs. Zeden, gewoonten en gebruiken in de provincie Groningen. Culemborg: Blom & Olivierse, 1886.
Schreiber, F. Groningse volksgebruiken het hele jaar rond. Ede: Verba, 2005.
Sanne Meijer is Waddencorrespondent bij Noorderbreedte. De Waddencorrespondent is een samenwerking tussen Noorderbreedte en de Waddenacademie. Meer lezen over de Waddenzee doe je hier.
