Ieder jaar, op 12 december, vieren Texelaars Ouwe Sunderklaas. Op het eiland trekken dan verklede en gemaskerde mensen door de dorpen. Ze zetten een vreemde stem op en spelen in huis en op straat actuele eilandgebeurtenissen na. Dit wordt ‘speulen’ genoemd. Aan het einde van de avond kiest een jury – ingesteld door een dorpscommissie – de beste sketch uit. Daarna gaan de maskers af en is het feest. De dag erna wordt er ‘nageklaast’, waarbij de overgebleven drank en hapjes van het Sunderklaasfeest worden opgemaakt.
Ouwe Sunderklaas op Texel
Hoe lang Ouwe Sunderklaas al bestaat, is onbekend. In 1816 was ‘Ouwe Sunder’ tijdelijk verboden vanwege ‘het schrik aanjagen en verstoren van de rust en zelfs het zich vertonen in de gedaante van beesten’. Sommige Texelaars verkleedden zich inderdaad als beer, maar de meeste mensen droegen destijds witte lappen en een masker. Op het hoofd prijkte een muts van stevig papier. Het feest werd gedurende de geschiedenis meerdere keren verboden. Ook van 1918 tot 1935 en tijdens de Tweede Wereldoorlog was er geen Ouwe Sunderklaas.
Een decennium geleden waren er zorgen over de toekomst van het feest. Het begon volgens inwoners op een carnavalsfeest te lijken. Jongeren togen verkleed naar de kroeg, maar het ‘speulen’ kreeg steeds minder aandacht. In 2013 maakten de eilanders protestborden waarop bijvoorbeeld stond: ‘Alleen verkleden is niet genoeg, eerst speulen en dan naar de kroeg’. Twee jaar later startte daarom een educatieproject om scholieren al op jonge leeftijd te enthousiasmeren voor Ouwe Sunderklaas, en werd het feest officieel Immaterieel Erfgoed.
Opkleden, Sunderum, Sunneklaas en Klozum
Ouwe Sunderklaas heeft sterke overeenkomsten met de Sinterklaasfeesten op de andere Waddeneilanden. Op Vlieland wordt op 5 december aan ‘opkleden’ gedaan. Verkleed trekken mensen langs de huizen, waarbij de bewoners moeten raden wie het is. De mensen die door niemand zijn herkend, worden ’s avonds gehuldigd. Een dag later is het de beurt aan Terschelling, waar ‘Sunderum’ wordt gevierd. In de avond gaan de mannelijke inwoners onherkenbaar de straat op; ze dragen maskers en veelal pakken van natuurlijke materialen als takken en stro. De Sunderums spoken over het eiland en gaan huizen binnen waar vrouwen en kinderen zich verzameld hebben. Daar voeren ze, met verdraaide stemmen, een sketch op over iets of iemand op het eiland. Tijdens het dorpsfeest – waar vrouwen en kinderen wel aanwezig zijn – worden de identiteiten van de Sunderums onthuld.
Tijdens de avond van Sunderum is het de bedoeling dat alleen Sunderums op de Terschellinger straten zijn. Vrouwen, kinderen of nietsvermoedende toeristen die vroeger wél op straat verschenen, liepen de kans om achtervolgd en vastgebonden te worden. Dit ietwat lugubere karakter van het feest zien we op Ameland nog steeds het sterkst. Niet voor niets wordt Ameland tijdens ‘Sunneklaas’ op 4 en 5 december ook wel ‘Het Eiland der Demonen’ genoemd. Toeristen zijn eigenlijk niet welkom: al bij de veerboot worden mensen gewaarschuwd voor de strenge regels die tijdens Sunneklaas gelden, ook zijn veel hotels gesloten. Er hangt een mysterieuze sfeer rond het feest, en de precieze invulling verschilt van dorp tot dorp. In ieder geval gaan op 4 december de ‘baanvegers’ de straat op. Gehuld in witte lakens en blazend op hoorns, vegen deze 12 tot 17-jarige jongens het eiland schoon. Ramen moeten geblindeerd zijn, of alle verlichting uit. Dan verkleden de jongeren zich en gaan als ‘Kleine Sunneklazen’ weer op pad. Door enigszins hardhandig handen met elkaar te schudden, moeten ze raden welke Sunneklaas er jonger is dan twaalf (‘onder de jaren’), of welke Sunneklaas een meisje is. Die worden naar huis ‘getikt’. De avond erna, 5 december, is voor de 18-plussers. Het spel gaat dan min of meer hetzelfde.
Het Sinterklaasfeest op Schiermonnikoog wordt ‘Klozum’ genoemd en is een stuk rustiger dan bij de buren op Ameland. Op 4 december gaan de kinderen van het eiland, de ‘lytje klozums’, langs de deuren en roepen: ‘Klozum, Klozum’. Vervolgens zingen ze een liedje of voeren een toneelstukje op, waarna ze iets lekkers in hun tas kunnen stoppen. De avond erna verkleden de volwassenen – mannen én vrouwen – zich als bekende figuren. Ze gaan huizen binnen en spelen bepaalde gebeurtenissen na die in het afgelopen jaar op het eiland plaatsvonden. De Klozums verlaten het huis via de achterdeur, waar ze nog een borreltje drinken. Daarna moeten de bewoners van het huis raden wie het was. Om middernacht gaan de maskers af in het Dorpshuis.
Boze geesten
Op alle Nederlandse Waddeneilanden vinden dus lokale varianten van hetzelfde Sinterklaasfeest plaats. Ook op het Duitse Waddeneiland Borkum vindt in de nacht van 5 op 6 december een soortgelijk feest plaats: Klaasohm. Het feest heeft ooit ook de overtocht gemaakt naar het vasteland. In Zoutkamp, een vissersdorp in het Groningse Waddengebied, wordt op een zaterdagavond rond 5 december aan ‘Sinterklaaslopen’ gedaan. Jongeren gaan verkleed door de straten. Vroeger droegen ze witte lakens als een spook, met een zwarte hoed op en een ketting aan het been. Nu draagt men allerlei soorten kostuums om onherkenbaar te blijven. De Sinterklaaslopers, of ‘Sunnerkloazen’ gaan huizen binnen waar licht brandt. De bewoners stellen vragen om erachter te komen wie de Sunnerkloas is. Pas als men raadt wie het is, gaat het masker af en wordt een borreltje ingeschonken.
Hoe de typische Sinterklaastradities in het Waddengebied ooit zijn ontstaan, is moeilijk te achterhalen. Vaak wordt gerefereerd aan de voorchristelijke traditie van boze geesten verjagen. Maar of deze Sinterklaastradities al echt zó oud zijn, is eigenlijk niet te zeggen. Ze hebben hoe dan ook weinig te maken met de traditionele Sinterklaasviering. Volgens cultureel antropoloog Ron van Ginkel zijn de Sinterklaasfeesten op de Waddeneilanden van groot belang voor de vorming en bestendiging van de regionale identiteit. Lokale feesten zorgen immers voor een ‘wij-gevoel’. Het verbindt de eilanders met elkaar.
Beschermheilige van zeelieden
Sinterklaas heeft hoe dan ook een grote rol in het Waddengebied – ook als de Sinterklaasfeesten maar weinig met Sint-Nikolaas te maken hebben. Sinterklaas is namelijk nauw verbonden met de zee. Niet alleen komt hij ieder jaar met de stoomboot uit Spanje gevaren, Sint-Nikolaas behoedt ook andere zeelieden voor gevaar. Volgens een legende bracht hij ooit een matroos weer tot leven, nadat die uit de mast van een schip was gevallen. Hij werd patroonheilige van veel havensteden en beschermheilige van zeelieden.
Niet voor niets zijn er langs de Waddenkust veel kerken te vinden die gewijd zijn aan Sint-Nikolaas. In Groningen staan bijvoorbeeld Nikolaaskerken in de dorpen Kloosterburen, Oldenzijl en Oosternieland. Toen de kerken gebouwd werden, waren dit nog kustdorpen. In de kop van Noord-Holland vind je een Nikolaaskerk in Westerland. In Fryslân zijn de kerken in onder meer Eastrum, Blije, Midlum en Cornjum gewijd aan de heilige Sint-Nikolaas. Tot slot draagt ook de kerk in Oost-Vlieland de naam van Sint-Nikolaas.
Bronnen
Auteur onbekend. “Ouwe Sunderklaas”. Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland. https://www.immaterieelerfgoed.nl/nl/ouwesunderklaas.
Auteur onbekend. “Sinterklaas (ofwel Sunneklaas) op de Waddeneilanden is niet voor watjes”. BNN/VARA 3 op Reis, https://www.bnnvara.nl/3opreis/artikelen/ameland-sunneklaas.
Auteur onbekend. ‘Sinterklaas op de Waddeneilanden’. Is Geschiedenis. https://isgeschiedenis.nl/reportage/sinterklaas-op-de-waddeneilanden.
F. van Aalten. “Ik ging naar Terschelling om daar Sunderum te vieren”. Vice. https://www.vice.com/nl/article/qkbe4w/ik-ging-naar-terschelling-tijdens-sunderum-de-eilandse-variant-op-het-sinterklaasfeest-612.
R. van Ginkel. “Celebrating localism: the festive articulation of Texels identity”. In: Margry, R.L. & H. Roodenburg eds., Reframing Dutch culture. Between otherness and authenticity (2007): 37-57.
M. de Moor. “Eilandfolklore: Sunderum”. Noorderland no. 7 (2016).
H. Revier. “Sinterklazen op de Wadden”. Waddenvereniging. https://waddenvereniging.nl/wadweten/6695-sinterklazen-op-de-wadden/.
F. Schreiber. Groningse volksgebruiken het hele jaar rond. Ede: Verba, 2005.
